رویکردهای طبیعت‌گرایانه در معماری معاصر

طی دهه‌های اخیر و بعد از نهضت مدرنیسم، تلاش‌هایی گسترده‌تر برای ایجاد فضاهایی لطیف، گرم، هیجان‌انگیز و با احساس انجام گرفته و سعی شده طبیعت نقشی اساسی‌تر در زندگی انسان داشته باشد.

در طول تاریخ حیات بشر برای مسئله ارتباط ساختمان با طبیعت دو جواب متفاوت یافت شده که هر دو به نحوی همیشه درست و صادق بوده‌اند. معابد یونان در آغوش طبیعت اما با چهرهای متمایز از آن ساخته شده‌اند و شهرهای قرون وسطایی چنان با طبیعت درآمیخته‌اند که انگار جزئی از طبیعت هستند. در دوره معماری معاصر، لوکوربوزیه نگاهی تازه به طبیعت ارائه کرده و با طرح ویلای "ساوا" در "پوآسی" فرانسه و ایجاد یک تراس وسیع در آن، با قراردادن قاب‌هایی خالی در نما، واسطه‌ای بین معماری داخل و طبیعت بیرون به وجود آورده است.

در تداوم این رویکرد، به‌ویژه طی دهه‌های اخیر و بعد از نهضت مدرنیسم، تلاش‌هایی گسترده‌تر برای ایجاد فضاهایی لطیف، گرم، هیجان‌انگیز و با احساس انجام گرفته و سعی شده طبیعت نقشی اساسی‌تر در زندگی انسان داشته باشد.

آمیزش طبیعت و سکونت

در اواخر دهه ۳۰ قرن گذشته، "فرانک لویدرایت" با طرح خانه آبشار امتزاجی عجیب بین طبیعت و سکونت انسان به وجود آورد. سقف‌ها و بالکن‌ها وسیع و متقاطع در بالا و صخره‌های طبیعی در پایان بنا، همراه با جریان نهر و آبشار آمیزه‌ای یگانه را به وجود آورد و او به این‌گونه علاقه خود را به طبیعت مورد تأکید قرار داد. رایت از آغاز خانه‌هایش را با طبیعت می‌آمیخت. این تمایل او در ترکیب معماری و طبیعت چنان است که اغلب نمی‌توان تشخیص داد ساختمان‌هایش کجا آغاز می‌شوند و کجا طبیعت پایان می‌یابد. او در مورد خانه شخصی‌اش بر روی تپه که فرمی مشخص و دقیق داشت می‌گوید؛، من هرگز خانه‌ای را بر رأس تپه‌ای نمی‌سازم، و این خود نشان می‌دهد که او کوشیده قراردادن خانه، در موقعیت خاص انحنای پیوسته و زیبای تپه قابل‌مشاهده باشد.

از دیگر معمارانی که در پایان نهضت معماری مدرن نگاهی خلاقانه، انحصاری و جسارت‌آمیز به فرم‌های غیرعادی و در حقیقت، انحصاری و جسارت‌آمیز به فرم‌های غیرعادی و در حقیقت برگرفته از طبیعت داشتتند، باید به "یرن اوتزن" اشاره کرد. اوتزن در سفرهایش متوجه شد که برخلاف معماری غرب، در شرق سطوح افقی جایگاه ویژه‌ای دارند. در طرحی سریع از یک خانه ژاپنی فقط بامی را از آن خانه را بر سکویی نشان می‌دهد. در طرحی دیگر از ابر و دریا، باز همین توجه او به خطوط و سطوح افقی چه در تجسم دریا و چه در تصویر توده ابر آشکار است، او ریشه طبیعت‌گرایی و ارتباط ماوراء طبیعی آن را در معماری شرق در این تصاویر نهفته می‌یابد و در حقیقت خود این اشکال و دیدگاه فلسفی آن‌ها مبنایی برای رویش طرحی اولیه به نام اپرای سیدنی در استرالیا می‌گردد. او می‌گوید؛ در طرح تاق‌های اپرای سیدنی و صفحات شیشه‌ای مقابل آن از حرکت طبیعی و دینامیکی بال یک پرنده در حال پرواز الهام گرفته است.

امکانات ماده طبیعی در تجربه معمارانه

جنگل‌های فنلاند و فراوانی چوب در این سرزمین موجب شده "آلوار آلتو" با دیدی معمارانه از امکانات این ماده طبیعی استفاده کند. تأثیر فنلاند در کارهای آلتو هویداست و قدرتی که طرح‌های او از آن برخوردار است از این سرزمین مایه می‌گیرد. یکی از جنبه‌های اصیل ودرخشان آثار او این است که آثارش معرف محیطی است که در آن پرورش یافته است. تأثیر فنلاند با مجموعه‌ای از جنگل‌های وسیع و ده هزار دریاچه در کارهای آلتو، همان استفاده مطلوب از چوب و شکل منحنی و موجی دریاچه‌های طبیعی است، در اینجا طبیعت نقشی اساسی در فرم‌های معمارانه پیدا می‌کند. آلوار آلتو، در استفاده از محصولات صنعتی در معماری، همچون صندلی، مبلمان، میز، چراغ، لوستر و … همگام با معماری‌اش به شیوه‌ای هنرمندانه و آزاد، از زیردست‌ترین معماران معاصر بود و در این راستا وحدت فرم برگرفته از طبیعت را به‌خوبی در کارهایش می‌توان دید.

بهره‌گیری از طبیعت در آثار هنرمندان، گاه تأثیر فرمی و شکلی دارد و همچون آثار آلوارآلتو فرم حجمی و فضایی محصول به شکل‌های مختلف عناصر طبیعی درمی‌آیند، و گاه همچون دیگر آثار هنرمندان اثر لوسیانو ویستوسی نقوش و اشکال طبیعت بر روی اشیاء موردنیاز انسان نقش می‌بندند. مرکز جهانی شرکت "یونیون کارباید" که توسط "کوین روش" طرح و اجرا شده است نمونه‌ای از معماری است که به نحوی وسیع و نزدیک با طبیعت محیط عجین شده است. این مرکز بزرگ با حجم وسیع خود که تنها دارای ۳۲۰۰ اتاق کارمندان و دارای فضای پارکینگ برای ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ اتومبیل است با شکلی اسفنجی و ستاره‌ای شکل خود به‌گونه‌ای در روی زمین تکثیر فرمی دارد که تمامی فضاهای آن به طریقی از نور، تهویه و مناظر طبیعی محیط استفاده می‌کنند. علاوه بر این، شکل انحنای آن از بالا در نگاه اول شبیه خزنده‌ای در میان سبزه‌زار است که دست‌وپاهایش همان فضاهای پاسیویی شکل بزرگ و تکثیر گونه اسفنجی است. احترام به طبیعت در ارتفاع ساختمان که هم‌ارتفاع و یا حتی کوتاه‌تر از درختان جنگل محیط طراحی شده و می‌شود گفت که در چشم‌انداز محیط ابراز وجود متظاهرانه‌ای نکرده است. از آثار دیگر کوین روش کمپانی بیمه عمر کالج واقع در ایندیانای آمریکا است. این مجموعه که دارای سه بلوک متشابه بوده و تا ۹ بلوک قابل افزایش است با نمای شیشه‌ای خود گویای شکل الماس است که با وجود استخر میان آن‌ها و انعکاس آفتاب در آب و شیشه‌ها، تلالو خاصی به محیط می‌دهد. علاوه بر این، شکل خاص کوه مانند آن با سازه‌ای استوار و محکم در بیان ظاهری خود مفاهیم بیمه را با استفاده از عناصر طبیعت یعنی کوه و الماس به‌خوبی بیان کرده است.

معماری به‌مثابه عضوی از طبیعت

از نمونه‌های دیگر معماران معاصر، "تادائو آندو" ژاپنی است. او طراحی معماری و خلق بنای یک معماری را به‌عنوان جزئی از طبیعت قلمداد می‌کند و نگاهی طبیعت‌گرا به معماری دارد. در آثار وی که عمدتاً از بتن عریان شکل می‌گیرند، لطافت و ظرافت سبک سنتی ژاپنی را به‌خوبی می‌توان مشاهده کرد. تادائو آندو با مجموعه "خانه‌های روکو" نگاه خود را به معماری به‌مثابه عضوی از طبیعت در مقیاس بزرگ‌تری مطرح می‌کند. این مجموعه خانه‌ها که در شیب تند یک کوه قرار دارند با پیروی از شکل خاص اندازه‌های سنتی ژاپن، مکعب‌هایی گاه پر و گاه خالی را همچون سنگ‌های صخره‌ای به بیننده تداعی می‌کند و در واقع در یک شیب ۶۰ درجه ارتباطی منطقی بین ساختار و طبیعت ایجاد می‌کند. او علاوه بر طرح ایده‌هایی همچون هماهنگی بنا و احترام به طبیعت، ایجاد تمرکز در یک محوطه باز، ارتباط بین زیبایی و سادگی، توجه به شرایط فرهنگی، اقلیمی و اعتقادی استفاده‌کننده، آوردن طبیعت در بنا را باعث افزایش روحیه کارکنان و یا جان گرفتن انسان در خانه می‌داند.

"ایتسوکو هاسه گاوا" از آرشیتکت‌های معاصر زن ژاپنی است که در آثارش به‌وفور از علایم و شکل‌های مشخص طبیعت استفاده می‌کند. هرچند که شیوه وی در به‌کارگیری مصالح عمدتاً بتن و صفحات و میله‌ها و توری‌های فلزی، فایبرگلاس و پلاستیک است و این به‌نوبه خود با بافت خاصی که این مواد دارد، بیان خاصی را نیز به بیننده القا می‌کند، ولی نکته این است که او از فرم و شکل‌های منحنی و حرکت فرم استفاده می‌کند. در طراحی‌های او درختان، آب، باد و اجرام سماوی دیگر به‌وضوح به شکل‌های معین و در ابعاد مختلف آشکار است. در طرح نمایشگاه جهانی "ناگویا" در سال ۱۹۸۹ میلادی، علاوه بر اینکه نمایشگاه از غرفه‌های خیمه‌ای شکل و به گفته خودش برگرفته از حجاب زنان مسلمان (چادر) بود، درختان نخلی شکل و لوتوس و حجم صخره‌ای شکل به نشان یک کوه و از جنس فایبرگلاس و فلز و نیز کف مرمرین آن با نقش خاص خود که بیانی از ساحل ماسه‌ای، صدف‌های دریا و… بود، همگی نشان از طبیعتی است که هاسه گاوا در آثارش اصرار بر حضور آنان دارد. به گفته او؛ در ژاپن، نور، باد و هوا با فصول مختلف سال تغییر می‌کند و این خود زمینه‌ای است که حالات مختلف طبیعت را بتوان به گونه‌های مختلف و متنوع آفرید. در طرح دیگر وی یعنی "مرکز فرهنگی شونادای" به‌طور آشکار از یک کره زمین به‌عنوان مرکز اجتماع و صحنه تئاتر این مجموعه استفاده شده است، او با استفاده از گنبدهای ژئودزیک بیانی سمبلیک از کره ماه، کره زمین و کهکشان را ارائه می‌دهد و در معماری‌اش علاوه بر از استفاده از طبیعت زمین نگاهی به آسمان و کهکشان‌ها دارد.

معماری ملهم از جنبه‌های بصری طبیعت

از طرح‌های مشهور دهه اخیر که یک گروه معماری از معماران جوان نروژی به نام "اسنوهتا" برنده آن شدند، طرح کتابخانه بزرگ اسکندریه در مصر است. شکل ساختمان همچون دایره‌ای بزرگ از شیشه است که به‌طور شیب‌دار روی زمین قرار گرفته است و به سمت شمال یعنی دریای مدیترانه قرار دارد و این به تبعیت از طبیعت و به نماد خورشید در مصر باستان تشبیه می‌شود. با وجودی که ورودی در طبقه همکف قرار دارد، در نیمه‌راه صعود به این فضای پرعظمت، صفحه مدور بام، زمین را می‌شکافد و از سمت دریا شباهت آن به آشکارا همانند خورشید در حال طلوع است. این نوع به‌کارگیری در معماری معاصر و متأخر نگاهی تازه است که آثار معاصر را از دیدگاه مونومنتال غنی‌تر می‌کند.

در بنای بزرگ و یادمان "گراند آرک" اثر "اسپریکلسن" خارج از کاربرد و عملکرد بنا، در جایگاه مرکزی آن در یک فضای باز، سقف پارچه‌ای کامل آن به شکل یک توده ابر است، در نمایی که از دو طرف گراندآرک مشاهده می‌شود این سقف پارچه‌ای شکل در زمینه آبی آسمان نمایی طبیعی و کادر شده را همچون یک تابلوی نقاشی بیان می‌کند.

از آثار معاصر که نمای طبیعت‌گرا در جنبه‌های بصری آن آشکارا چشم‌نواز است، طرح "بنیاد وازارلی" در فرانسه توسط "ژان سونیه" است که علاوه بر تأثیرپذیری از آثار نقاشی خود وازارلی، استفاده از فرم‌های طبیعت و عناصر طبیعت در آن مشهود است. در نمای آن‌که سطوح دیوارهای مختلف در جهات گوناگون و ناشی از پلان آن به شکل فضاهای شش‌گوش لانه‌زنبوری است، دایره‌های بزرگ سفید بر روی دیوارها شمایی از خورشید را گویاست که با انعکاس آن در استخر بزرگ جلوی آن، طلوع خورشید را با افق دریا تداعی می‌کند.