عظیم‌ترین بنای خشتی جهان در امنیت است؟

در حالی که دوازده سال از زلزله بم و تخریب بخش قابل توجهی از ارگ بم بزرگترین بنای خشتی و گلی جهان جهان می گذرد، آیا امروز این مکان تاریخی شاخص کشورمان به لحاظ ترمیم و استحکام بخشی در وضعیت مطلوبی است؟

تیرماه امسال و سی‌ونهمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو، با تذکراتی در زمینه حفاظت از میراث فرهنگی ایران  همراه بود از جمله در خصوص ارگ بم عظیم‌ترین بنای خشتی جهان که محتوای آن تاکید بر ادامه روند حفاظت از این بنای شاخص معماری برای باقی ماندن در فهرست میراث جهانی یونسکو است.

سازمان میراث فرهنگی کشور و مسئولان پایگاه میراث جهانی بم که گزارش‌هایی را مبنی بر نحوه مرمت و نگهداری این بنا طی سال‌های گذ شته به این مجمع ارائه کرده بود ضمن تایید روند کنونی اقدامات در بم از سوی یونسکو اما با تاکید این نهاد را بر ادامه این روند روبه رو شد. چنان که بر اساس اعلام یونسکو باید به‌تدریج و در درازمدت شهرک امیرالمؤمنین برچیده شود، این اقدام نیز با اختصاص زمین‌های معوض و جابجایی ساکنان شهرک انجام می‌شود، در واقع باید به‌تدریج در یک برنامهٔ مدیریتی درازمدت و توسط ایران، ‌ این شهرک برچیده شود.

ویژگی های معماری ارگ بم 

ساختار ارگ بم از گونه های معماری متعددی از جمله دیوار حصار، برج و بارو و دروازه های متعدد، مسجد، بازار، تکیه، کاروانسرا، مدرسه، حمام، زورخانه، محله های مسکونی با خانه های اعیان نشین، یا خانه های معمولی، بخش حاکم نشین شامل سربازخانه، اصطبل، آسیاب، خانه فرمانده قشون و بخش اقامت حاکم شامل خانه حاکم، عمارت چهار فصل و برج دیده بانی است. در فضای شمالی بیرون ارگ، بنای گنبد بزرگ یخدان و در نزدیكی آن دیواره رفیع یخ چاوون جا دارد.

تقریبا بیشتر خانه های عمومی متصل به هم ساخته شده غالب آنها به یکدیگر راه دارند در بعضی خانه ها حمام اختصاصی به چشم می خورد و در کنار تعدادی از آنها اصطبل را جدا از محل زندگی ساخته اند . تعدادی از خانه های ارگ بدون در نظر گرفتن مقاومت و باربری ستون ها دو طبقه ساخته شده اند که این امر نشانگر فرایند ازدیاد جمعیت در یکی از دوره های گذشته است در میان خانه های عمومی تضادهایی از نظر وسعت حجم واستقامت مشاهده می شود. در دوره ی اسلامی، در ارگ دو مسجد با نام های مسجد جامع و مسجد حضرت محمد و حسینیه شامل یک صحن، یک ایوان دو طبقه قرینه ی هم و چند اتاق ساخته شده است . سه منبر خشتی در حسینیه دیده می شود . زورخانه ارگ به شیوه سایر ورزشگاه های سنتی از چهار ایوان، یک گنبد و گود تشکیل شده است.

در ارگ یک کوچه سرپوشیده تعبیه شده که به سابات جهودها شهرت دارد. از دروازه دوم تشکیلات مربوط به حاکم نشین واقع شده که این قسمت از ارگ در شیب و بالای کوه قرار گرفته است که اصطبل، اولین واحد این بخش است و در محوطه آن آب انبار و در گوشه ی جنوب شرقی چاه آب تعبیه شده است . پس از اصطبل دروازه سوم ، سرباز خانه و خانه رئیس قشون مستقر در ارگ قرار گرفته است.

در برج جنوب غربی سنگ آسیا بادی دیده می شود. آسیای ارگ یگانه آسیای بادی است که در منطقه بم دیده می شود. این آسیا در دوره قاجاریه ساخته شده است. هسته مرکزی یا حاکم نشین ارگ از دو ساختمان به نام چهار فصل و خانه حاکم تشکیل شده است. برج دیده بانی مرکزی، حمام، حوض و چاه آب در این قسمت احداث شده است.

آثار مسیر آبی از طرف غرب به سمت شمال و شرق و داخل حصار جنوبی وجود دارد که احتمالا بخشی از قنات نهرشهر به طور مداوم از ارگ می گذشته است. عمارت چهارفصل سه طبقه و قصر حکومت بوده و کلیه ی اوامر و احکام مربوط به شهر و توابع آن دراین محل از طرف حاکم صادر می شده است. در کنار عمارت چهارفصل یک حمام اختصاصی و یک چاه آب دیده می شود. آب آشامیدنی ساکنان ارگ از چاههایی در حیاط خانه ها تامین می شده است.

مصالح عمده بناهای ارگ، خشت خام، ملات، گل رس و کاه و گاه به ندرت در بنای آن سنگ لاشه، آجر و تنه درخت خرما به کار رفته است. ارگ بم فقط یک ورودی داردکه طاق ورودی آن قابل مقایسه با قوس های دوره ساسانی است و دو برج طرفین و هشتی احتمالا در دوره ی صفویه به ورودی الحاق شده است.

آثار دروازه دیگری در ضلع شمالی ارگ در محلی موسوم به "کت کدم"  به چشم می خورد که به ظاهر استفاده چندانی از آن نشده و یاکمی بعد از احداث حصار مسدود شده است.

از ویژگی های ارگ بم چهار حصاری است که از سمت جنوب، حاکم نشین را برمی گیرد و نخستین حصار مطمئن ترین نقطه اتکایی است که مردم را از هجوم مصون می داشته است، زیرا ارتفاع حصار تا ۱۸ متر می رسد و در فاصله ی ۳۰ تا ۴۰ متر برج هایی در نظر گرفته شده و پهنای حصار در مردگرد متجاوز از ۶ متر است، برج های دیده بانی درحصار علاوه بر تقویت و استحکام حصار و تسهیل امر دیده بانی، محل است راحت ماموران و نگهبانان بوده و کنگره ها و ترکش ها و برج ها در دیده بانی و حراست قلعه نقشه ی ارزنده داشته اند. حصار برونی ارگ را خندقی احاطه کرده است.

 اگرچه پیرامون تاریخچه شکل گیری این ارگ تاریخی بین دوره های اشکانی و حتی قبل از آن در دوره هخامنشی اختلاف نظر وجود دارد اما اغلب بناهای آن که در زمان قبل از زلزله برپا بودند به دوره تیموری تا قاجار نسبت داده می شود. با این وجود بخش هایی همانند ایوان مسجد جامع با مقیاس متفاوت و عظیم خود دوره های بسیار قدیمی تر (همانند قرن چهارم هجری در دوره سامانیان تا قرن هفتم هجری در دوره سلجوقیان) را یادآوری می کنند. نهایتا ارگ بم در دوره قاجار خالی از سکنه شده است.

ارگ بم عضوی از منظومه ای بزرگ از بناهای تاریخی است كه آن را در میان گرفته اند. شهر باستانی دارزین با قدمتی در حدود هزاره اول پیش از میلاد در اراضی شمال غربی بم امروزی برپا بوده و هنوز كوشك های میان محله های شهردوران قرون اولیه اسلامی در آن بر پامانده اند و تنها قریه كوچكی در حوزه غربی آن آباد است. قلعه دختر در شمال رودخانه پشت رود و در جنوب آن بنای چارطاق و ساختمان كوشك و پیر علمدار و همچنین در مشرق و نزدیكی ارگ، بنای تاریخی مسجد حضرت رسول بر پیرامون فضای ارگ برپا بوده اند. هرچند كه پیشینه این بناها سالیابی نشده است، با این حال قدمت آن ها، از قرون اولیه دوران اسلامی تا دوره ایلخانی قابل تخمین به نظر می رسد.

ساكنان ارگ بم در حدود یكصد و پنجاه سال پیش، برای آخرین بار مأوای ارگ را ترك نموده و درون باروی شارستان و در میان باغ ها و نخلستان های بیرون از شهر سكنی گزیدند.

این مجموعه عظیم پس از زلزله تقریبا به طور کامل ویران شد اما این پایان کار ارگ بم نیست. زلزله باعث آشکار شدن لایه های زیرین ساخت و سازهای خشتی شده که مورد توجه ویژه ی باستان شناسان است. به طور مثال با رانش زمین تعدادی کفن نوزاد پیدا شده که نشان می دهد در یک دوره نوعی بیماری کودکان در شهر شایع بوده و باعث مرگ آنان شده است.

از طرفی کارشناسان مرمت و معماری به بازسازی و مرمت ارگ و از طرف دیگر باستان شناسان به حفاری در آن مشغولند. یک گروه به تخریب و یک گروه به بازسازی مشغولند و حال فقط می توان به این اندیشید که در شرایط فعلی برای ارگ بم که میراث همه مردم و نسل آینده است، چه فعالیت هایی باید انجام شود.

روند بازسازی و حفاظت ارگ بم

عملیات بازسازی ارگ بم بعد از زلزله با کمک‌هایی از داخل وخارج کشور شروع شد. اما از آغاز مرمت، زمان مشخصی برای پایان آن در نظر گرفته نشده است.

بخش‌های مختلفی از این ارگ بوسیله کار‌شناسان خارجی بازسازی و به روی گردشگران بازگشایی شده است اما بر اساس گزارش‌ها هم اکنون کار‌شناسان خارجی در این ارگ حضور ندارند و کار بازسازی فقط بوسیله کار‌شناسان و متخصصان داخلی در حال انجام است. طبق اظهارات، بخشی از حصار خارجی ارگ، با همکاری متخصصان ایتالیایی و در داخل شهر خشتی هم، متخصصان آلمانی با این مجموعه همکاری دارند.

مسئولان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری بم در مورد کیفیت این مرمت معتقدند؛ استادکاران بومی که هم اکنون به مرمت این بنا اشتغتل دارند، بعضا نزدیک به ۴۰ سال است با خشت کار می‌کنند و به همین علت بم، پایتخت مرمت بناهای خشتی در جهان محسوب می‌شود و همه برای مرمت بناهای خشتی به این مجموعه مراجعه می‌کنند.

در شرایطی که بنابر اظهارات مسئولان این سایت، حصار دور ارگ در دست مرمت است، مرمت تکیه، عصارخانه، سربازخانه، خانه‌ها و بخشی از گذرهای شهر خشتی تقریبا تمام شده، ولی برای مرمت شاه نشین و کلاه فرنگی کمبود اعتبارات موجب اختلال و کندی در روند کار شده و برنامه‌ریزی و تعیین زمان‌بندی مناسب برای تکمیل بازسازی این بنا می‌تواند درتسریع و اتمام عملیات بازسازی کمک موثری کند.

حالا و در حالی که از یک سو نگرانی برای تامین اعتبار ادامه روند حفاظت از این بنا را دچار مشکل کرده، کاهش استقبال گردشگران نیز موضوعی است که نیاز به بازنگری است چرا که بخش اصلی ارگ بم که شاه نشین و قسمت بالای تپه است، هنوز برای بازدید گردشگران ایمن نیست.