معماری هوشمندانه ایرانی در خانه‌های تاریخی کاشان

معماری خانه‌های تاریخی کاشان، علاوه بر زیبایی بی‌بدیل خود شاهکاری از آفرینش فضای متناسب با اقلیم را در دید گردشگران به نمایش می‌گذارد.

برای رها شدن از روزمرگی و آلودگی‌های بصری شهرهای بزرگ کافی است قدم به درون یکی از خانه‌های تاریخی کاشان بگذاری؛ آنگاه لحظه‌ها و حتی ساعت‌ها در ذهن انسان کوچک می‌شوند چراکه به هر گوشه‌ای که می‌نگری جلوه‌ای از فرهنگ، معماری بی‌بدیل، شاد و مهم‌تر از همه هوشمندی اصیل ایرانی را در جای‌جای این بناها به نظاره بنشینی؛ از زیبایی بصری شیشه‌های هفت‌رنگ ارسی‌های ایوان تا فلسفه نهفته در تعبیه زیرزمین‌های عمیق در شهری گرم و تا ترکیب زیبایی و اصول معماری بافرهنگ ایرانی برای ساختن بخش‌های مختلف اندرونی و بیرونی.

معماری هوشمندانه و مهربان با شرایط نامساعد محیطی

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کاشان در گفت‌وگو با خبرنگار مهر، در ارتباط با خانه‌های تاریخی کاشان اظهار کرد: شرایط نه‌چندان مساعد زیست‌محیطی، گرمای زیاد، خشکی، کمبود آب در مناطق مرکزی گرم و خشک ایران مانند کاشان زندگی را برای ساکنین دشوار کرده است.

محسن جاوری افزود: در این شرایط و با لحاظ کردن تمامی عوامل اقلیمی فرهنگی، مذهبی، اجتماعی، امنیتی و همچنین ایده و اصول سازمان‌دهی فضای معماری، خانه‌هایی در کاشان ساخته‌شده‌ است که به‌دوراز همه این مشکلات، دنیای زیبای کوچکی متفاوت با دنیای بیرون برای ساکنین فراهم آورده است.

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کاشان تأکید کرد: درواقع شیوه معماری و نوع مصالح در بناهای تاریخی کاشان به‌گونه‌ای بوده است که از تأثیر عوامل نامطلوب محیطی تا حد ممکن کاسته و با کنترل آن‌ها و بهره‌گیری از عوامل مساعد در راستای ساخت مکانی مناسب برای زندگی اقدام شده است.

وی ادامه داد: به‌طور مثال معماری باغچه در خانه‌های کاشان علاوه بر نیاز به دسترسی به آب، باعث کاستن از تأثیرات نامطلوب هوای گرم و خشک اقلیم کاشان و ایجاد شرایط مناسب زیستی است بدین معنا که از خاک به‌عنوان عایقی در راستای جلوگیری از تبادل حرارتی فضاهای زیستی با محیط خارج استفاده می‌شود.

آرامش خیال در پناه بادگیرها و فضاهای خنک خانه‌های تاریخی کاشان

معماری خانه‌های تاریخی کاشان، علاوه بر زیبایی بی‌بدیل خود شاهکاری از آفرینش فضای متناسب با اقلیم را در دید گردشگران به نمایش می‌گذارد جایی که می‌توان دمی در خنکای فضاهای تعبیه‌شده و بادگیرهای خانه‌های تاریخی و در فضایی آرامش‌بخش از گرمای با آسودگی آرمید و غبار روزمرگی‌ها از تن شست.

در این‌ ارتباط جاوری بابیان اینکه دیوارهای مرتفع پیرامونی از میزان تابش مستقیم آفتاب به روی سطوح فضاهای مسکونی و سطح حیاط در خانه‌ای تاریخی این منطقه می‌کاهند، ابراز داشت: با پایین رفتن در عمق امکان دسترسی به رطوبت موجود در خاک بیشتر فراهم‌شده و از آن در زیرزمین‌ها به‌عنوان مهم‌ترین عامل خنک‌کننده هوا بهره‌برداری می‌شود.

در بناهای تاریخی کاشان سعی شده تا هیچ فضایی ساده رها نشده و تزئینات گوناگون که همگی برگرفته از پیچش اسرارآمیز روح و تخیل انسانی است.

وی بابیان اینکه بادگیرها نیز عمل تهویه و کوران هوا را به عهده‌دارند، ابراز داشت: با جهت‌گیری فضاهای خانه، از نقاط آفتاب‌گیر برای فعالیت‌های زمستانی و از نقاط سایه‌دار برای فصل تابستان در معماری این خانه‌ها بهره‌برداری شده است.

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کاشان با اشاره به نظم هندسی خانه‌های تاریخی کاشان تأکید کرد: در این خانه‌ها همه‌ی فضاهای بزرگ و کوچک متناسب بااهمیت و کارکردشان بانظم و ترتیبی خاص پیرامون حیاطی باصفا با حوضی در میانه آن و باغچه‌هایی پردرخت قرارگرفته است.

وی اضافه کرد: این فضاها همگی با اشکال و اندازه‌های متناسب در هندسه‌ای متقارن و موزون چیده شده و در عین تنوع و تعدد همگی در یک انتظام فضایی خاص، ترکیب همسان و یکپارچه‌ای را ایجاد کرده‌اند.

جاوری گفت: در بناهای تاریخی کاشان سعی شده تا هیچ فضایی ساده رها نشده و تزئینات گوناگون که همگی برگرفته از پیچش اسرارآمیز روح و تخیل انسانی است نقاط مختلف این بناها را آراسته ساخته است.

وی اضافه کرد: بدین گونه آنچه در این خانه‌ها احساس می‌شود فضایی ایمن و آرامش‌بخش و دنیایی متعادل، هماهنگ و بی‌نهایتی در مکانی محدود و عالمی پر از نور، آب، طراوت، پاکیزگی و پر از معنا است.

بازی رنگی شیشه‌های الوان ارسی‌های چوبی در نور آفتاب

شیشه‌های چندرنگ ارسی‌های زیبای چوبی در نور آفتاب گویی هرلحظه روح تازه‌ای در جان گردشگران می‌دمد؛ ارسی، چیدمان چوب و شیشه، یادگاری از روزگاران قدیم و الهام گرفته از طرح‌های اصیل اسلیمی است که در ساخت درها و پنجره بناها به کار می‌رفته است.

جاوری در ارتباط با کارکرد ارسی‌ها نیز ابراز داشت: تأمین نور فضای درونی، در معرض دید قرار دادن فضای بیرونی، كاهش شدت تابش نور آفتاب و گرما ایجاد زیبایی در نمای ساختمان حفظ حریم و دور كردن حشرات مزاحم از کارکردهای این‌ پنجره‌ها است.

وی افزود: تقارن کامل در شکل، فرم و رنگ که از طرح‌های اسلیمی نشأت‌گرفته و با تکه‌های کوچک چوب به شکل ستاره‌های چند پر پیاده شده است از ویژگی مشترک پنجره‌های مشبک گره چینی در سرتاسر ایران‌زمین به شمار می‌آید اما در ارسی‌ها شیشه‌های الوان به رنگ‌های زرد، سبز، قرمز و آبی به این شبکه مشبک اضافه‌شده است.

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کاشان خانه‌های تاریخی کاشان را مأمن روح انسان توصیف کرد و گفت: شهرستان کاشان را با دارا بودن بیش از ۷۰۰ خانه تاریخی شناسایی‌شده موزه‌ای از خانه‌های تاریخی نامید که در بین آن‌ها ۸۳ خانه تاریخی به ثبت رسیده است.

وی بابیان اینکه اغلب این خانه‌ها متعلق به دوران قاجاریه و زندیه و غیره هستند، اضافه کرد: در یک سال اخیر ۲۹ خانه تاریخی با اعتبارات ملی و استانی و در طرح مرمت و باز زنده سازی خانه ایرانی با مشارکت مالکان خانه‌ها و بااعتباری بالغ‌بر ۷۳۵ میلیون تومان مرمت‌شده است.

رویای دور از دسترس بازگشت به معماری اصیل گذشتگان

با قدم زدن در نقاط مختلف شهر کاشان متوجه این نکته می‌شوی که "کاشی‌ها" گویی تعصب زیادی برای حفظ خانه‌های تاریخی با تبدیل آن‌ها به بناهای دارای کاربری امروزی مانند سفره‌خانه و هتل داشته‌اند؛ درست برخلاف بسیاری از بناها و نماهای تاریخی در میانه شهر ما که شاید تنها به بهانه بودجه بر زمین فروریخته است.

خانه‌های کاشان این حسرت را در دل برمی‌انگیزد که چرا باید سنت‌های اصیل خود را در برابر زیبایی‌های ظاهری مدرنیته رها کنیم تا بعد با حسرت و مشقت فراوان قصد بازگشت به معماری اصیل را داشته باشیم؛ دریغا که شیوه جدید معماری ایران که برگرفته از الگوهایی غربی است به راهی پیموده شباهت دارد و باوجود آسمان‌خراش‌های کنونی گویی بازگشت کامل به معماری اصیل ایرانی تنها یک رویای دست‌نیافتنی است.