نشست اول گفتمان شهر : تجربه های فرهنگی و فضاهای گمشده شهری و اقتصاد سیاسی جدید زیارت

نشست : اولین نشست گفتمان شهر

موضوع : مشهد ؛ اقتصاد زیارت یا اقتصاد تجارت 

با حضور :

دکتر هادی خانیکی ( مدیرگروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی )

دکتر عباس کاظمی ( عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی اجتماعی وزارت علوم )

مکان :  سناباد 41،چها راه اول سمت راست، سالن جلسات پژوهشکده ثامن 

زمان : پنج شنبه26 آذر ماه , ساعت 17

       اولین دوره از سلسله نشست های تخصصی گفتمان شهر پنج شنبه 26 آذر از سوی گروه پژوهشی مطالعات فرهنگی اجتماعی پژوهشکده نوین شهر معنوی ثامن برگزار شد. در این نشست دکر هادی خانیکی مدیرگروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی با موضوع «مشهد، تجربه های فرهنگی و فضاهای گم شده اجتماعی در مطالعات شهری » و دکتر عباس کاظمی عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی اجتماعی وزارت علوم با موضوع «مشهد و اقتصاد سیاسی جدید زیارت » به سخنرانی و مناظره علمی پرداختند.
در ادامه گزیده ای از مهم ترین مباحث مطرح شده در این نشست را می خوانید.

دکتر هادی خانیکی و دکتر عباس کاظمی در اولین نشست گفتمان شهر:
مشهد از حالت دوقطبی مدرن و سنتی خارج شده است
اقتصاد سیاسی جدید مبتنی بر مرز بندی طبقاتی است

**  دکتر هادی خانیکی :

گفتمان سازی در مشهد
تمام نگاه من به شهر از منظر ارتباطات است چرا که من نه شهرسازم و نه معمار بلکه برای من که در ارتباطات فکر و کار می کنم مسئله گفتگو برایم جدی است و از این زوایا است که به شهر می پردازم. من با واژه گفتمان سازی مشکل دارم . گفتمان را نمی شود ساخت بلکه خودش شکل می گیرد. به ویژه در شکل گیری گفتمانی درون جامعه ما به معنای جامعه مشهدی و خراسانی ما. نمی دانم این شعر ایرج میرزا در وصف خراسانی ها گفته می شود مدح است یا ذم که می گوید برادر جان خراسان است اینجا/ سخن گفن نه آسان است اینجا. خراسان مردمی با هوش دارد/ خراسانی دولب ده گوش دارد.

مشهد از حالت دوقطبی مدرن و سنتی خارج شده است

مشهد از حالت دو قطبی سنتی و مدرن خارج شده و نمی توان از آن تعریف دقیقی ارائه داد. عدم تقارن زمانی بین گذشته به روز نشده و آینده مسدود شده ای که باید به وسیله شبکه های ارتباطی به هم متصل شوند باعث شده مشهد از فضای ترکیبی سنتی و مدرن خارج شده و در یک زمان، اشکال کاریکاتورگونه از عناصر چندوجهی و نامتجانس در این شهر ایجاد شود. 

مشهد قدیم و فضاهای عمومی زنده

مشهد به رغم گسترش تغییرات فیزیکی و کالبدی دچار تضییق روابط اجتماعی و انسانی شده است ؛ مشهد قدیم دارای فضاهای عمومی زنده ای بود که منشأ ارتباطات افراد مختلف از طبقات گوناگون جامعه می شد . در مشهد قدیم تئاترهای مذهبی ساخته شدند و دانشکده ادبیات مشهد با تلاش های دکر شریعتی تبدیل به اتاق های فکر و فضاهایی برای گفت وگو شد و انجمن های ادبی برای نخستین بار با نوعی حساسیت ویژه نسبت به مسائل سیاسی و اجتماعی شکل گرفتند . در کنار این حرکت ، فضاهایی برای نر اندیشه های دینی تشکیل شدند که از جمله آن ها می توان به مسجد کرامت به عنوان محل فعالیت فرهنگی آیت الله خامنه ای رهر معظم انقلاب اشاره کرد.

شهر بازنمایی از ارتباط دولت و مردم

شهر، یک کالبد بی جان نیست بلکه بازنمایی از ارتباط دولت و مردم و ساماندهی زندگی شهری است و آنچه در شهر مهم است گردش نامرئی اطلاعات در شریان های ارتباطی و اطلاعی است که به آن پویایی و حیات می دهد.

شهروندان منفعل الکترونیک

توجه بیش از حد مدیران شهری به بحث شهروند الکترونیک، از مردم شهروندانی منفعل ساخته است.

گمشده ایرانشهر
گمشده ایرانشهر که مشهد هم مصداقی از آن تعریف شده است ارتباطات انسانی است که همان عنر اصلی ایران شهر می باشد و متاسفانه با وجود شبکه های وافر مجازی و الکترونیکی این زنجیره انسانی در حال ضعیف شدن است. 

پایتخت فرهنگی جهان اسلام در سال 2017
مطرح شدن مشهد و معرفی آن به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اس ام در سال 2017 زمینه گفتگوی بین مجریان و صاحبان اندیشه و کلام را فراهم کرده و این پرسش را به وجود م یآورد که آیا تبدیل شدن مشهد به پایتخت فرهنگی جهان اسلام وظیفه نهادهای دولتی است یا مسئولیتی همگانی و وظیفه ای برعهده آحاد اقشار جامعه است؟ در طرح مشهد پایتخت فرهنگ اسلامی نگرانی هایی وجود دارد و آن اینکه در قیاس با کاری که در اروپا انجام می شود یک بی نظمی و شتاب زدگی در اجرای پایتخت های فرهنگی در جهان اسلام وجود دارد .

پایتخت فرهنگی جهان اسلام با چه شاخصه ای؟
اگر چه مشهد به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام انتخاب شده است اما هنوز شاخصه ای برای تشخیص این که از چه منظری باید به این پایتخت تبدیل شود مشخص نشده است. اکنون این نگرانی وجود دارد که پروژه های فیزیکی شهر بر جنبه های معنوی و محتوایی این رویداد غالب شود.

تفاوت پایتخت فرهنگ اسلامی با پایتخت مشابه در اروپا
یونسکو که از سال 1983 در اروپا به دنبال انتخاب پایتخت فرهنگی است معمولا چهار سال قبل این موضوع را مطرح می شود و می دانند پایتخت فرهنگی بر اساس چه شاخصی انتخاب شده و چه باید بکنند ولی ما هنوز نمی دانیم. 

بحرانی که مشهد را تهدید می کند

 بحرانی که در حال حاضر مشهد را تهدید می کند , رشد فزاینده و تغییرات پرشتاب در بافت های سنتی شهر مشهد است و در حال حاضر مدیران شهری به جای پرداخن به مسائل محتوایی مرتبط با مشهد در پی ایجاد تغییرات گسترده فیزیکی و ظاهری در این شهر هستند. ارتباط ابعاد وجودی امام رضا (ع) با شهر مشهد و جنبه های تاریخی این شهر از جمله مسائل مهمی است که بیم غفلت از آنها می رود و نباید این ویژگی مهم مشهد در موج گسرده پروژه های تغییر بافت فیزیکی شهر گم شود.

**  دکتر عباس کاظمی :

مشهد شهر همه ایرانی هاست
برخی شهرها مثل مشهد یک سری ویژگی های استثنائی دارند که با شهرهای دیگر فرق دارند. مشهد شهری نیست که فقط برای مشهدی ها باشد و فقط آنها نگرانش باشند. شهری است که هر ایرانی از آن خاطره و تجربه دارد. حال اگر آن ایرانی پژوهشگر هم باشد طبیعی است که  دغدغه های فکری هم به گونه ای به سراغش می آید.

سرمایه داری مشهد را می بلعد
درک و تصویری که امروز پس از سالها از مشهد و حرم امام رضا در ذهن من ترسیم می شود کاملا با درک کودکی ام در تضاد است. امروز شهری را می بینم که پول و سرمایه و ساختمان های بزرگ و جابجائی های عظیم در آن حرف اول را می زند . امروز بزرگی حرم بیش از آنکه عظمت معنوی به من بدهد، عظمت پول های نهفته در لایه های پنهان را نشان می دهد. در لایه های حرم ما با یک انباشت ثروت مواجه هستیم. به خیابان های مهم مشهد مثل کوهسنگی که قدم می گذاریم، برج ها و ساختمان های عظیمی رخ نشان می دهد که سرمایه های آن به لطف و مدد همین قدسی بودن شهر جمع شده است. چیزی که بیش از همه از خودش را نشان می هد این است که این شهر را شکل خاصی از سرمایه داری دارد می بلعد.

شهری که زنده است
خاطرات هیچ وقت از بین نمی روند بلکه سرکوب می شوند و به حاشیه می روند . همانطور که شما اگر کسانی که در بافت فرسوده زندگی می کنند را بیرون کنید مجبور می شوند در جائی دیگر از حاشیه شهر مستقر شوند؛ به همین نسبت خاطرات اگر دست کاری شوند از بین نمی روند و به جای دیگری منتقل می شوند. این نتیجه زنده بودن و واکنش نشان دادن شهر در مقابل پدیده هاست.

دوگانگی در مشهد
بر مبنای رویکردِ مصرف فرهنگی، همه بیست میلیونی زائری که در سال به مشهد می آیند به صورت یک شکل فضا را نمی خوانند و مصرف نمی کنند. این امر نیازمند مطالعه است. در رویکردهایی که مشاهده می کنیم همواره با این دوگانگی در مورد مشهد مواجه هستیم. در سیاست گذاری برای شهر همیشه این دوگانگی حرم امام رضا و شهر مشهد وجود دارد.

عناصری که نسل به نسل تغییر می کنند
باید دید مردم چگونه مشهد را مصرف می کنند و چه تصویر و درکی از مشهد و زیارت دارند و با آن وارد شهر می شوند. ابژه های اساسی و محوری که یک فرد، امام رضا)ع( و مشهد را با آنها تعریف می کند دارای چه عناصری هستند. عناصری از قبیل سوغاتی ها، گنبد طلا، نماز بالای سر حضرت ، نذری که ادا می شود، بازار رضا و.... دوره به دوره تغییر کرده اند. باید تحول این ابژه ها را در ادوار گوناگون در میان نسل های مختلف بررسی کرد.

مطالعه بر روی ابژه های نسلی از مشهد لازم است
در نسل پدران با شاخص های دیگری مشهد تعریف می شد که با شاخص های نسل من فرق می کند. نسل بعد از ما نیز عناصری از مشهد را می بیند که ما نمی بینم. عناصری که شاندیز، پارک آبی و امام رضا آن را تشکیل می دهد. یعنی امام رضا هم هست و آن عناصر دیگر هم وجود دارد؛ ولی برای نسل من اینها ابژه هایی نبودند که ایماژ مشهد را بسازد. این نیازمند یک مطالعه جدی بر روی ابژه های نسلی از مشهد است.

تفاوت زنان و مردان در زیارت
توجه به تیپولوژی زائران و فهم تجربه و گونه شناسی زیارت اهمیت پژوهشی بالائی دارد. تجربه زیارتی یک زن با تجربه زیارتی یک مرد تفاوت اساسی دارد. زن ها معمولا با خواب ها و رویاهای خود به مشهد می آیند. با بیماری های که به دنبال شفا گرفتن هستند یا شفا گرفته اند به مشهد می آیند. ولی مرد با این جنس عناصر، تصاویر و تجارب به مشهد نمی آیند. مردانگی زیارت با زنانگی زیارت با هم فرق می کنند و ما کمتر به این وجوه توجه کردیم.

بازنمایی شهر قدسی از مشهد در رسانه ها
آن بازنمائی که از مشهد به عنوان یک شهر قدسی توسط رسانه ها ساخته می شود در خود شهر کمتر دیده می شود؛ جز آن زمانی که چشم آدم به حرم و گنبد طلای حرم می خورد. اما رسانه ها مشهد را یکپارچه شهر آرمانی و قدسی بازنمائی می کنند. خود این مطالعه بازنمائی شهر در و توسط رسانه ها موضوع پایان نامه و پژوهش می تواند باشد.

مناسک حرم و تکنولوژی
مناسکی شدن زیارت حرم حضرت رضا)ع( دارای پیچیدگی است که در هر دوره ای شاهد پیچیده تر شدن این مناسک یا حتی ساده تر شدن آنها هستیم. اگر یادمان باشد تا قریب به نیم قرن پیش کسی اگر از مشهد می آمد تا دو سه هفته حرف و خاطره و قصه از جزئیات سفر برای گفتن به خانواده و هم محله ای ها داشت. امروز آن خاطرات و قصه های سفر به مشهد تبدیل شده به خاطرات کوچکتر و مختصر تر از سفر. من به یاد دارم که پدر بزرگ من سالی چهار و پنج بار به مشهد سفر می کرد و هربار که بر می گشت با آن قصه ها و خاطراتی که برای خانواده و همسایه ها تعریف می کرد روح مشهد را در محله و شهر ما می دمید. این تیپ ها تقریبا از بین رفته اند و دیگر کسی سراغ مطالعه این تیپ ها نمی رود. در قدیم مراسم و آئینی که قبل از زیارت وجود داشت حتی خیلی اوقات مهم تر از حین زیارت بود. این مناسک امروز به کمک ساده سازی سفر توسط تکنولوژی مدرن، سبک و کم رنگ شده اند و ابعاد پیچیده معنویِ سفر نیز به همان نسبت ساده تر شده است. به نظر می آید معنویت در نوع خاصی از پیچیدگی و سختی نهفته بود. و گویا شکل جدیدی از معنویت جدید ایجاد شده است که با درکی که گذشتگان از معنویت داشتند به کلی متفاوت است.

سوغاتی بخشی از تجریه معنوی
در مطالعه زیارت، خرید سوغاتی بسیار معنای جالبی دارد. سوغاتی بخشی از تجربه معنوی است که برای کسانی که مشهدی نیستند یعنی ما لذت بخش بود. سوغاتی های کسی که از مشهد بر می گشت برای ما بوی مشهد را می داد. خود بررسی عناصر این سوغاتی ها اهمیت دارد که آیا ثابت مانده یا نه تغییراتی داشته. یا چرا نخود و کشمش و تسبیح و مهر و زعفران یک پای ثابت سوغات مشهد مانده اند.

اهمیت عناصری که تحت تاثیرجریان زیارت قرار می گیرند
خیلی مهم است که ببینیم پیچیدگی ها و بزرگی شهر شامل حاشیه نشینان، مهاجرت جذب عظیمی از نیروی کار، ساختمان های بلند مرتبه مهمانسراها، هتل ها، اینها تا چه اندازه تحت تاثیر جریان زیارت ساخته می شوند و پیچیده تر می شوند. و چقدر منابع مالی حول مسئله زیارت جذب می شود. فقط کافی نیست که بیست میلیون توریست به مشهد می آید و چقدر خرج می کنند. برای این بیست میلیون شاید چهار یا پنج میلیون نیروی کار برای فراهم ساختنزیر ساختها و ارائه خدمات درگیر شوند.

اقتصاد نذری
مطالعه اقتصاد نذری در جای خودش بسیار مسئله مهمی است. مورد مطالعاتی مستقلی است که ابعاد اقتصادی، فرهنگی، مذهبی دارد که با هم گره خورده اند و چند بعدی است. نذری دادن کاملا با مشکلات فردی و شخصی مردم پیوند دارد نه با مشکلات اجتماعی. بالا و پائین آمدن نذری ها نشانه تغییر در مشکلات فردی مردم است و ناشی از تغییر نگرش آدم هاست. به این معنا که مردم تا چه اندازه با نذر، مسائل و مشکلاتشان را حل می کنند و تا چه اندازه با نیروهای دیگر به حل موضوعاتشان می پردازند. پیچیدگی جامعه مذهبی آنجاست که اگرچه مدرن و تحصیلکرده شده است ولی نذری در جای خودش مانده است. البته از طرفی این فرهنگ نذری یک پایه اقتصادی برای زیارت هم هست. هر زیارتگاهی عمدتا بر مبنای همین نذورات مادی بیشتر اداره می شود.

دو شکل از اقتصاد سیاسی مشهد
با شناخت دوری که از مشهد دارم، به نظرم می رسد دو شکل از اقتصاد سیاسی در شهر حاکم است. اگرچه یک شکل آن قدیمی تر و نیرومند تر و تاثیر گذارتر است. این قسم همان اقتصاد سیاسی است که حول حرم شکل گرفته و آستان قدس آن را تحت عنوان اقتصاد سیاسی زیارت مدیریت می کند. شکل دوم اقتصاد سیاسی است که حول خرید و مراکز تفریحی شکل گرفته و سرمایه داران آن را دنبال می کنند.

فضا و امکان تجربه معنوی
وقتی از اقتصاد سیاسی صحبت می کنیم منظور این است که اگر در مورد یک فضا و مکان حرف می زنیم، این مکان و فضا شکل خاصی از قدرت را بر  شما اعمال می کند و شما را مجبور می کند به شیوه خاصی از بودن یا نبودن. وقتی وارد حرم می شوید این فضا خودش را حتی اگر فرد مذهبی هم نباشید، بر شما تحمیل می کند. این تاثیر فضا در مورد شهر هم صادق است. به واقع فضا است که تجربه معنوی را ممکن یا غیر ممکن می کند. همان چیزی که نشانه اش در معماری اسلامی ما به ازاء گلدسته ها از دستان بلند به سوی آسمان است یا درخشش عظیم گنبد طلا یا بلندی بناها، که فرد در برابر آنها خود را خاضع و کوچک حس می کند. در اینجا می توان بحث کرد که تا چه اندازه مادیت می تواند موجب خلق معنویت شود. اگر شما این بارگاه عظیم را از حرم بگیرید آیا این جمعیت در استمرار این قرن ها در مشهد جمع می شدند یا نه. در واقع یک پیوند ظریفی میان بزرگی، گسترش و مادیت فضا و ساز و کار مغناطیس جذب جمعیت عظیم به این فضا وجود دارد. فضا نظام جذب و طرد خودش را دارد. در مورد حرم امام رضا هر فردی می تواند زیارت کند اما نه به هر شکلی. در واقع فضا سلوک و شکل خاص زیارت را قبل از ورود ایجاد می کند. مثلا خانم ها به هر شکلی نمی توانند بیایند. فضا قواعد خودش را حتی بصورت نا نوشته بر شما تحمیل می کند.

خرید در مال ها درمقابل تجربه زیارت قرار نمی گیرد
اقتصاد سیاسی زیارت یک زنجیره به هم متصل است و حرم امام رضا به مثابه یک دستگاه بزرگ مذهبی، بازار خودش را تولید کرده است. همیشه بازار حول حرم وجود داشته است. بازار رضا یا بازارهای اطراف حرم تنها یک حلقه از زنجیره و دستگاه بزرگ زیارت است که آنجا قرار است سوغاتی خریداری شود. اما این خرید با خرید مال ها متفاوت است. این خرید بخشی از تجربه مذهبی و معنویِ زیارت است و درمقابل تجربه زیارت قرار نمی گیرد بلکه مکمل این تجربه است. بنابراین این نوع دستگاه اقتصاد سیاسی که حول حرم و زیارت شکل گرفته حتی بازار را بخشی از خودش کرده است؛ و آدم ها را به سمت سکولار شدن نمی برد. هتل ها، بازار و فضای پیرامونی، همه اینها مقوم اقتصاد سیاسی حول حرم و زیارت هستند. بنابراین یک ارتباط تنگاتنگی میان خرید و زیارت وجود دارد.

اقتصاد سیاسی جدید مبتنی بر مرز بندی طبقاتی است
دستگاه حرم و زیارت بر خلاف مراکز خرید و مال ها، مرز بندی طبقاتی نمی کند و همه را یکدست می کند؛ اما مراکز خرید و به همان تعبیر اقتصاد سیاسی جدید مبتنی بر مرز بندی طبقاتی است. هر کسی در آنجا نمی تواند خرید کند. می تواند وارد فضا شود و پرسه زنی کند ولی فضا خودش را بر فرد تحمیل می کند و شما به هر شکلی نمی توانید وارد یک مال شوید. یک حاشیه نشین نمی تواند وارد مال شود و اساسا آن فضا حس رفتن به آنجا را به فرد نمی دهد. اما همان فرد وارد حرم یا وارد بازار اطراف حرم که می شود این غریبگی و مرزبندی را احساس نمی کند.

مال های جدید چشمان خریدار را طالب اند نه چشمان زائر را
اقتصاد سیاسی جدید و اقتصاد سیاسی زیارت در رقابت با هم قرار گرفته اند. آنجا چشمان زائر حرم و ضریح را طواف می کند و آن تجربه معنوی و مذهبی را ایجاد می کند؛ اما مال های جدید چشمان خریدار را طالب اند نه چشمان زائر را. این چشم ها هم در اینجا دارای تفاوت می شود. حرم امام تا دور دست ها حتی جائی که حرم وجود ندارد چشم ها را به خود جذب می کند. اینجا حرم دو ساحت دارد یک ساحت دایره کالبدی حرم است که وارد می شویم و زیارت می کنیم و یک حیطه وسیعی که از فواصل دور مغناطیس وار همه را جذب می کند. اما امروز این مال ها و برج ها چشم های زائر را کم رمق می کنند و چشمان خریدار را تشویق می کنند. مشهد از تنش شکل گیری دو نوع اقتصاد سیاسی رنج می برد

مشهد از تنش شکل گیری دو نوع اقتصاد
سیاسی رنج می برد. یکی حول زیارت و دیگری حول خرید وتفریح. هر کدام از این اقتصاد سیاسی ها توریسم خودش را می آفریند. یکی توریسم زیارت و دیگری توریسم فرهنگی و فراغتی. خیلی ها امروز برای تفریح و فراغت ممکن است مشهد بیایند. و هر کدام از این دو نگرش جمعیت و ثروت خودش را با اهداف گوناگون جذب می کند. در یکی نذر و پول نذری مهم است و پولی که برای سفر مذهبی خرج می شود و در دیگری پولی که برای تفریح و فراغت صرف می شود.

چالش میان مصرف زیارت و زیارتِ مصرف
چیزی که امروز در مشهد می بینیم بی قراری روح قدسی است در برابر روح عرفی که در شهر مشهد در حال گسترش است. روح عرفی، بی قرار نیست و مشکلی هم ندارد که مشهد امام رضا داشته باشد، اما روح قدسی، بی قرار است که مشهد مگا مال های بزرگ داشته باشد. این تقابل در چالش میان مصرف زیارت و زیارتِ مصرف برجسته است. این تنشی است که طی یکی دو دهه آینده تنش اصلی مشهد خواهد بود.

جهت عضویت در کانال تلگرام گفتمان شهر  بر روی لینک زیر کلیک نمایید ...

https://telegram.me/gofteman_shahr

به شهر مي انديشيم . . . 

( اين كانال آخرين اخبار، گزارش ها و برنامه هاي دبيرخانه گفتمان شهر را كه با هدف ترويج گفتگو پيرامون مسائل شهري داير گرديده است، منتشر مي نمايد. )