نشست هشتم گفتمان شهر : زیارت و تاثیر آن بر هویت شهرِ مشهد

نشست : هشتمین نشست گفتمان شهر

موضوع : زیارت و تاثیر آن بر هویت شهرِ مشهد 

با حضور :

دکتر ابراهیم فیاض  ( انسان شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران ) 

دکتر جبار رحمانی  ( انسان شناس و عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی , اجتماعی وزارت علوم ) 

مکان :  سناباد 41 ، چها راه اول سمت راست ، پلاک 34 , سالن جلسات پژوهشکده ثامن 

زمان : پنج شنبه 13 آبان ماه 1395 , ساعت 16 الی 19

• ابراهیم فیاض:

زیارت و فضای معنوی باید موجب انبساط در شهر شود/ معماریِ مشهد فاقد انبساط زمانی، یادآوری، خودیابی و آرامش است و مشهد را دچار اضطراب و آشوب خواهد کرد/ حوزه تمدن‌ساز ایران خراسان است و اگر این حوزه دچار اختلال شود، جایگاه تمدنی ایران دچار مشکل می‌شود/ مشهد باید حول محور امام رضا (ع) شکل می‌گرفت اما متاسفانه حرم میان ساختمان بلند مرتبه تجلی ندارد

• جبار رحمانی:

متولیان، زیارت در ایران را به سیستم زائر تقلیل می دهند/ آستان قدس از عاملان اصلی وضع فعلی مشهد است/ زیارت مکانیسم دین عامه مردم را تغذیه می‌کند/ زیارت هویت مذهبی و ایمانی تشیع را به دلایل تاریخی تولید و بازتولید می کند

هشتمین نشست گفتمان شهر با موضوع زیارت و تاثیر آن بر هویت شهرِ مشهد پنج شنبه 13 آبان ماه سال جاری در سالن جلسات پژوهشکده ثامن برگزار شد.

 در این نشست دکتر ابراهیم فیاض و دکتر جبار رحمانی به بیان نظرات خود در موضوعات مفهوم زیارت و کارکردهای معنوی آن، جایگاه خراسان در تمدن ایران، اهمیت راهبردی شهر مشهد و سیاست‌گذاری زیارتگاه‌ها در ایران پرداختند.

به گزارش روابط عمومی پژوهشکده ثامن، دکتر ابراهیم فیاض در ابتدای هشتمین گفتمان شهر زیارت و تاثیر آن بر هویت شهر مشهد گفت: دو بار تمدن ایران از این منطقه خراسان متولد شده است (اشکانیان و پس از اسلام سامانیان و طاهریان) که در کتاب چهره آسیا راجع به خراسان مفصل توضیح داده‌‌‌‌شده است.

 وی در همین باره گفت: حوزه تمدن ساز ایران، خراسان است در نتیجه اگر اینجا دچار اختلال شود، بحث تمدنی ایران دچار مشکل می‌شود و اگر اینجا فعال شود، ایران هم فعال می‌شود. چهره جدید مشهد بحث آور اوراسیااست که بعد از شکست آلمان در جنگ‌جهانی ‌دوم و پیروزی انگلستان و آنگلوساکسون‌‌ها عملا تمام شد، اما حالا با جدایی بریتانیا از اتحادیه اروپا دوباره مطرح شده است. ساختار این طرح به گونه‌‌ای است که مشهد راس مثلث مرزی اوراسیا و آبادترین شهر این منطقه است.در این طرح آلمان و روسیه که قدرتمندهای اروپا محسوب می‌شوند نگاه ویژه‌ای به شرق خواهند داشت که شرق در آن نظریه از افغانستان به آن طرف تعریف می‌شود،همین نقشه است که مشهد را در مرز اوراسیا قرار می‌دهد.

وی در ادامه افزود: نکته مهم دیگر راجع به آینده مشهد این است که تئوری “دولت-ملت” در حال فروپاشی است و تئوری که جایگزین شده است “مردم-شهر” نامیده می‌شود. مثال آن هم دبی است که حتی با اینکه مرکز امارات هم نیست اما سیاست‌گذاریش در منطقه پررنگتر از دولت امارات است.

فیاض با بیان این مطلب که ایران شهرهای مهمی در معادلات کشورهای منطقه دارد؛ از رابطه تبریز و تاثیرش بر آذربایجان و ترکیه یا تاثیر شهر اهواز بر عراق نام برد و اعلام کرد: به طور کلی در آینده‌ای نه چندان دور دولت‌ها به شهرهایشان برای انجام امور اقتصادی خودمختاری خواهند داد که البته نظریه امنیتی خاص خود را دارد که ما باید خیلی روی آن کار کنیم.

وی تاکید کرد: مطمئن باشید فردا به جای وزیرکشور یا وزیر ‌خارجه استاندار خراسان امضای قرارداد بین‌المللی، برای مشهد انجام خواهد داد.

این استاد دانشگاه تهران ما در این مسائل دچار وحشت‌زدگی شده‌ایم که البته نشان از رشد ما دارد. اما این نکته را نشان می‌دهد که کشور ضعف تفکر دارد و دلیل اصلی آن هم مرگ دانشگاه‌هایی از قبیل همین فردوسی مشهد است.

در ادامه بحث دکتر فیاض با تشریح وضعیت هویت امروز مشهد گفت: در حال حاضر مشهد شهر نیست یک تعداد خیابان و ساختمان است که هیچ هویت شهری ندارد. البته مشهد در گذشته هویت شهری داشت اما الان نه، چرا که دیگر شهر نیست، برای همین یک سوم جمعیت شهر حاشیه نشین است.

این عضو هیات علمی دانشگاه تهران با بیان اینکه زیارتگاه ها عمدتا حول یک انسان کامل شکل می گیرند، تصریح کرد: حضور جسمانی در زیارتگاه برای انسان های عادی بسیار مهم است. معماری و شهرسازی، مکان را تبدیل به یک فضا می کند و معنا در فضا زاییده می شود، از این رو زیارت موجب انبساط روحی انسان می شود.

فیاض خاطرنشان کرد: معماری و شهرسازی مکان را تبدیل به فضا می کنند و معنا ایجاد می شود، به طور مثال زندان‌های انفرادی یک در یک‌ونیم متر اما با سقف چهار متر ساخته می شوند، چرا که انسان در این مکان دچار احساس تنهایی شدید و نهیلیسم می شود. بنابراین معماری و شهرسازی می‌توانند انقباض و یا انبساط فضایی و در پی آن معنا تولید کند. انبساط زمانی باعث آرامش خاطر می‌شود، از این رو معماری‌های امکان زیارتی با هدف ایجاد انبساط شکل گرفته‌اند. به طور مثال معماری چهار ایوانی حرم امام رضا (ع) به عنوان یک معماری ساسانی موجب انبساط می‌شود و کاملا فضای گشوده در زیارت برای شما ترسیم می‌کند. ساختار معماری زیارت هم انبساط زمانی و آرامش برای زائران ترسیم می کند.

شهر مشهد، یک شهر انفجاری است

این عضو هیات علمی دانشگاه تهران افزود: شهر مشهد، یک شهر انفجاری است، چرا که میدان بزرگ و باز مثل میدان آزادی تهران ندارد. حال آن که در ساختار شهری باید از یک انقباض شهری وارد یک انبساط میدانی شویم. یک میدان درست و حسابی با مسجد بسیار زیبا با معماری خراسانی در مشهد همچون میدان های اروپایی و با کلیسای زیبا در میدان گسترده که شهروندان را دچار انبساط کند، به عنوان نماد شهر وجود ندارد.

وی یادآور شد: فضای معنوی و زیارت در یک جامعه به شدت موجب انبساط می شود. شهر مشهد باید حول محور امام رضا (ع)  شکل می گرفت اما متاسفانه حرم رضوی میان ساختمان بلند مرتبه تجلی ندارد، حال آن که حرم مطهر رضوی در گذشته در ساختار شهری پیدا بود.

شهر مشهد باید حول حرم مطهر رضوی شکل می گرفت

فیاض عنوان کرد: قاعدتا ساختارمشهد باید به گونه‌ای باشد که به صورت دایره وار حول حرم رضوی شکل گرفته باشد. همان طور که کلیساها در اروپا ثقل مرکزی هستند و شهر حول آن شکل گرفته است اما شهر مشهد به جای آن که حول حرم مطهر رضوی شکل گیرد به طرف شمال و شمال غربی کشیده شده است. معماری شهر مشهد همچون زندان‌های پاریس است، شاهد این مدعا فضای بسته، گم شده، بدون معنا و دالان های تو در تو و بدون قرینه است که فاقد زیبایی‌شناختی است. معماری باید انبساط ایجاد کند اما در معماری شهر مشهد خبری از انبساط نیست.

این عضو هیات علمی دانشگاه تهران با بیان اینکه اولین قدم زیبایی نظم است، افزود: خانه‌های بافت پیرامونی حرم مطهر رضوی دارای نظم هستند اما در ساختار جدید شهر مشهد هیچ نظمی وجود ندارد. اولین قدم معماری به منظور فضاسازی نظم و زیباشناسی است. حتی در حرم رضوی هم این نظم وجود ندارد مگر در بخش های قدیمی.

وی یادآور شد: معماری شهر مشهد تا حرم امام رضا (ع) فاقد انبساط زمانی، یادآوری، خودیابی و آرامش است و برعکس است و مشهد به شدت دچار اضطراب، آشوب و انفجار خواهد کرد.

شهردار هر شهر باید بومی آن شهر باشد

فیاض افزود: ساختار شهرسازی باید در طرقبه و شاندیز طوری بود که یاد و خاطره حرم امام رضا (ع) را تداعی می کرد که متاسفانه هویتی ندارد حال آن که شهردار در این وادی ها نیست در جلسه ای که با آن جلسه گداشتیم هفته گذشته شهردار با خودش تصور کرده که این جا بانک است بخرد و بفروشد. آدم متاثر می شود که این ها به جناحی از نظر سیاست متکی هستند که قاعدتا آدم های مذهبی و سنتی هستند اما بنده احساس کردم که ایشان یک مینی کرباسچی هم نیستند، رک می گویم حداقل  کرباسچی از نظر فکری هویت داشت.

این عضو هیات علمی دانشگاه تهران با بیان اینکه متاسفانه میدان شهدا نابود و به مرکز فروش تبدیل شده است، یادآور شد: محله امام رضا (ع) در مشهد وجود ندارد که ساختار مشهد باید به گونه ای باشد که مردم برای بازی و سرگرمی از این محله دور شوند.

وی با اشاره به اینکه مشکلات حادی در مشهد وجود دارد حال به جای آن که خود مشهد را مطرح کنیم، باید زیارتگاه آن را مطرح کنیم، اظهار کرد: شهردار مشهد، مشهدی نیست ایشان لر هستند. شهردار هر شهر باید بومی آن شهر باشد. شهر مشهد به این گستردگی و با این همه آدم یک شهردار از خودش ندارد؟ شهر نابود شده است. به طور مثال کلانتر در آمریکا از همان شهر است به خاطر آن که مشکلات قانونی را با هنجار حل کند.

شهردار مشهد با حکومت همراهی می کند

فیاض افزود: شهردار حتما باید مدافع شهروندان باشد، بنده به قالیباف گفتم اگر شهردار طرفدار مردم باشد و در مقابل حکومت ایستاد این کشور ثبات پیدا می کند اما وای به حال  شهری که شهردار با حکومت همراهی کند و ضد مردم شود. اینجا بسیار خطرناک است. شهردار مشهد با حکومت همراهی می کند و این خانه خراب کردن مردم برای اجرای طرح هایش است.

این عضو هیات علمی دانشگاه تهران ادامه داد: مشهد به بحران رسیده است و این تازه ابتدای بحران است و تا چند سال آینده وضعیت از ابن بدتر خواهد شد.

وی با اشاره به اینکه شهری در تاریخ شکل نگرفته ولو آن که پیرامون یک انسان شکل گرفته باشد. متاسفانه حرم امام رضا (ع) مساجد را به نفع خود نابود کرده است دینداری مشهد هم به خاطر این ساختار شهری نامناسب از بین رفته است، یادآور شد:در فلسفه شهر حول یک فیلسوف ایجاد می شده است و یک عالم و متفکر روح شهر می شدند. پیفمبر تبدیل به شهر می شود و و مددینه النبی ایجاد می شود و نبی آن به مرور حذف مدینه باقی می ماند. محل شهادت امام رضا (ع) مشهد نام می گیرد و این شهر می شود.

مشهد منفجر، شیراز منهدم و اصفهان می پاشد

فیاض خاطرنشان کرد: بنده زمانی که عضو شورای فرهنگی کشور بودم عنوان کردم که شهر مشهد منفجر، شیراز منهدم  و اصفهان می پاشد. برای تمامی  این مسائل استدلال داشتم. بنده به شهردار هم گفتم که شما شهر را به انفجار می کشید

وی عنوان کرد: حول و حوش حرم مطهر رضوی مراکز تجاری ساخته شده که در آن فحشا و مواد مخدر پر است. زمانی که کرباسچی خیابان نواب را ساخت بلافاصله اطرافش به فاحشه خانه و مواد مخدر تبدیل شد. قطعا اطراف میدان شهدا هم به فاحشه خانه تبدیل می شود.

فیاض با طرح این سوال که حجاز که مرکز نزول قرآن است و عربی هم در حجاز است، چرا مصر قاری قرآن تحویل می دهد؟ یادآور شد: مصر متصل به آفریقا است و آفریقا یعنی موسیقی.حنجره آفریقایی مصری تیبدیل می کند به موسیقی قرآنی و عبدالباسط با هفت لایه صدایی قاری قرآن می شود. موسیقی بعد از دین است، ما دینی نداریم که در آن موسیقی نباشد اذان، نماز و قرائت قرآن با موسیقی است.

محال است مملکت بدون موسیقی به رشد فکری برسد

این عضو هیات علمی دانشگاه تهران افزود: شک نکنید شهر بدون موسیقی یعنی شهر را به انفجار رساندن.. خواننده های بسیاری قبل و بعد انقلاب تبرکا در مورد امام رضا (ع) خوانده اند؟ تمامی خوانندگان فعلی برای امام رضا (ع) خواندند برخی هم شاید نتوانستند به جایی راه پیدا کنند تا بخوانند.

وی یادآور شد: حال اگر یک هفته کنسرت های امام رضا (ع) در مشهد برگزار شود لشکری از عرب و فارس به منظور خواندن برای امام رضا (ع) به مشهد خواهند آمد.

فیاض با انتقاد از وضعیت مداحی در کشور یادآور شد: اشعار مداحی‌ها نه نظم و نه وزن و قافیه دارد. حال چه ایرادی دارد در مشهد که متعلق به امام رضا (ع) است کنسرت های امام رضا (ع) برگزار شود؟ چه کسی گفته موسیقی ابتذال است؟ چرا همیشه شکل بد موسیقی را در نظر گرفته می شود؟ مگر تمام موسیقی ها پاپ هستند مگر پاپ بد است؟ آیا همه موسیقی رقاصی و مطرب مبتذل است؟ تفکر و تخیل درموسیقی اوج می گیرد یعنی محال است در کشور انقلاب معرفتی بدون موسیقی رخ دهد.

این عضو هیات علمی دانشگاه تهران اظهار کرد: زمانی که قصه پاشایی مطرح شد شورای فرهنگ کشور بحث کردم، یک دوره فوتبالیست‌ها، پس از آن سینماگران و در حال حاضر هم موسیقی‌دانان گروه های مرجع هستند، پس از موسیقی هم متفکرین بومی شهری محور می شوند چون قشر بورژوازی در ایران از لحاظ شهری در حال هویت پیدا کردن است. یعنی محال است که این مملکت بدون موسیقی به رشد فکری برسد، موسیقی که همراه با رقص باشد کنسرت نیست دیسکو است.

متولیان سیاستگذاری درک منقبض کننده ای از زیارت دارند

در ادامه، دکتر جبار رحمانی؛ عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی، اجتماعی وزارت علوم تصریح کرد: متاسفانه مشهد به لحاظ تاریخی در خراسان شهر مهمی نیست اما مشکل جغرافیای خراسان آن است که بخش اعظم آن بیرون از ساختارش است، مشهد شبکه های ارتباطی اش را از دست می دهد. مشهد بیش از آن که به شریان های خودش بیندیشد به خراسان فکر می کند. این مساله جای بحث دارد و قابل بررسی است.

عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی، اجتماعی وزارت علوم عنوان کرد: مشهد در خراسان بزرگ عنصر کلیدی نداشته اما می تواند نقش بزرگتری بازی کند ولی تقلیل خراسان به مشهد یکی از خطاهای استراتژیک فرهنگی ما بوده است خراسان بزرگ اگر بخواهد احیا شود و از قبل آن مشهد احیا شود از آن جایی که مشهد قدرت مالی، اقتصادی، سیاسی دارد باید به شریان ها متصل شود. تقسیم خراسان به سه استان مشهد را شریان‌های اصلی اش جدا کرد. مشهد کانون عالم نیست و حال آنکه چند قرنی است که مهم شده اما نباید ریشه ها را از یاد برد.

وی افزود: فهم از زیارت مکانیکی است که این امر از لحاظ فرهنگی، اجتماعی و دینی مساله دارد. از این رو متولیان سیاستگذاری زیارت نه تنها در مشهد بلکه در تمام زیارت گاه های ایران درک منقبض کننده ای از مقوله زیارت دارند و این مساله امکان خلاقیت روحی و روانی را در امر قدسی می گیرد. متولیان زیارت در ایران درکی از زیارت دارند اما این درک را به سیستم زائر تقلیل می دهند و یک نوع یکسان سازی معنایی در حال رخ دادن است و همین مساله یک انقباض فضا رابه لحاظ فرهنگی موجب می شود.

فاجعه سیاستگذاری بارگاه‌های مقدس نه تنها در مشهد بلکه در ایران مشهود است

وی ادامه داد: فاجعه سیاستگذاری بارگاه های مقدس نه تنها در مشهد بلکه در ایران مشهود است، اما از آن جایی که حرم مطهر رضوی بزرگ است بیشتر به عمق آن پی می بریم، اما به هر حال این فاجعه در تمام زیارتگاه های خرد به نحوی در حال انجام است. این بارگاه‌ها و زیارت‌گاه‌ها مکانیسمی دارند که از طریق آن ها به حیات معنوی، اجتماعی، اقتصادی را سامان می دهند. مساله تنها مشهد نیست بارگاه امام رضا (ع) صرفا یک بارگاه نیست بلکه شبکه عظیمی از بارگاه‌ها در ایران وجود دارد که حرم رضوی سمبل عظیم و نهایی این ها است و همه این بارگاه ها از حرم مطهر رضوی تغذیه می کنند، چرا که به این خاندان وصل هستند.

رحمانی با بیان اینکه یکی از مکانیسم های اصلی که هویت مذهبی و ایمانی تشیع را به دلایل تاریخی تولید و بازتولید می کند، مقوله زیارت است. تشیع به شدت بر مساله زیارت تاکید کلیدی دارد و به همین خاطر نمی توان مساله زیارت را تقلیل داد، افزود: زیارت مکانیسم دین عامه مردم را تغذیه می‌کند و تجسم نهایی تمام ایده های متعالی، ارزش ها و آرمان ها در یک زیارتگاه است.

عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی، اجتماعی وزارت علوم خاطرنشان کرد: مهم ترین ویژگی زیارتگاه دارا بودن  لایه های معنایی متنوع است و همین امر باعث می شود به مثابه یک چتر فراگیر باشد و آدم ها را با هر مسلکی در خودش در بر گیرد.

وی یادآور شد: زیارت در دینداری عامه  یک عنصر کلیدی است و شریان های اصلی دینداری عامه در زیارتگاه ها است و عملا دین ما به تعبیری دین بارگاهی و دین زیارتگاهی است. در این مکان ها هستند که آدم ها سبکبار و شارژ معنوی می شوند.

زیارتگاه‌ها کانون قدرت هستند

رحمانی افزود: زیارتگاه‌ها کانون قدرت هستند در نتیجه حول آن اقتصاد سیاسی بزرگی شکل می‌گیرد، چنانکه گردش مالی فوق العاده دارند و یک امکان جمعیتی فوق العاده فراهم می‌شود و به کانون تحولات شهری و اجتماعی بدل می شوند و مکانیسم نفوذ فرهنگی ایجاد می‌کند، این امر تولیت‌ها را ایجاد می‌کند، زیارتگاه‌های بسیاری داریم که متولیان آنان از ادیان دیگر هستند. عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی، اجتماعی وزارت علوم ادامه داد: تولیت‌ها مساله اصلی هستند این مکانیسم بارگاه و تولیت از یکسو ثروت اقتصادی و سیاسی ایجاد می‌کند و از سوی دیگر فرصتی  برای توسعه سرمایه‌گذاری فراهم می‌کند.

تولیت ها بر سر قدرت نزاع دارند

وی به بیان اینکه عملا آن چه که در زیارتگاه‌ها شاهد هستیم یک نوع سیاست کنترل و مساله گفتمان‌های دینی است، یادآور شد: هر چه قدر زیارتگاه‌ها به سمت جهان شمولی حرکت کنند اقلیت ها، گروه ها و قشرهای مختلف باید امکان تکثر گفتمانی را فراهم کنند. تولیت‌ها یک نوع نزاع بر سر قدرت دارند، سیاست خلوص و کنترل از سوی تولیت ها انجام می گیرد و همیشه یک نوع ادعای اصالت در آنان وجود دارد و این مساله منتج به آن می شود که جدال بر سر امر قدسی پیش می آید. این مساله چالش دیگری در زیارتگاه ها است.

رحمانی بابیان اینکه زیارتگاه ها فضایی برای ترکیب های چند وجهی هستند اقلیت ها و گروه های مذهبی در زیارتگاه ها می آیند، افزود:99 درصد آداب زیارتگاه ها ترکیبی از ادیان مختلف باشد.

آستان قدس عامل اصلی ساختار فعلی مشهد است

عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی، اجتماعی وزارت علوم با بیان اینکه اگر مشهد را شهردار غیر مشهدی خراب می کند تهران را شهردار مشهدی خراب می کند، افزود: ساختار فعلی مشهد را با سنت و مدرنیسم نمی توان تجزیه و تحلیل کرد. بسیاری از این سیاست گذاری ها با اجازه و با حمایت تولیت در حال انجام است اگر بخواهید یک ارگان را مقصر بدانید آن تولیت است. آستان قدس اجازه داده تا ساختار شهر به این شکل در بیاید. فاجعه می تواند بدتر شود اما می تواند خرد جمعی هم شکل گیرد، حال و آینده قابل پیش بینی نیست.

جهت عضویت در کانال تلگرام گفتمان شهر  بر روی لینک زیر کلیک نمایید ...

https://telegram.me/gofteman_shahr

به شهر مي انديشيم . . . 

( اين كانال آخرين اخبار، گزارش ها و برنامه هاي دبيرخانه گفتمان شهر را كه با هدف ترويج گفتگو پيرامون مسائل شهري داير گرديده است، منتشر مي نمايد. )