در جستجوی هویت شهری مشهد , تالیف : علیرضا رضوانی

عنوان کتاب : در جستجوی هویت شهری مشهد

پژوهش و تالیف : علیرضا رضوانی

انتشارات : وزارت مسکن و شهرسازی

انتشار : چاپ اول , سال 1394

به نوشته مولف کتاب در جستجوی هویت شهری مشهد ,  " در سال 83 طی قراردادی با سازمان مسکن و شهرسازی موظف به انجام پژوهشی در خصوص سیر تحول کالبدی شهر مشهد شدم. این پژوهش طی زمان یک سال به انجام رسید لیکن بلافاصله  تبدیل به اقدامی شد در مقیاس کل کشور یعنی تولید کتابهایی در ارتباط با هویت شهرهای ایرانی (برای مراکز استان)؛ گویا دست اخر مدیران کشور متوجه بحران موجود در شهرها و شاخصه های معماری و شهری شده بودند. مسئولیت انجام این پژوهش در خصوص مشهد نیز بر دوش من قرار گرفت ولی عنوان شده بود که این کار می بایست ظرف حدود 3 ماه انجام شود یعنی تا پایان سال 83 و محتمل دانسته میشد با تغییر مدیران در تحولات سیاسی وقت، در صورت عدم چاپ کتب در زمان مقرر کار به پایان نرسد لذا طی 4 ماه از دی ماه 83 تا اردیبهشت 84 تقریبا یک کار شبانه روزی در دستور کار قرار گرفت تا بتوانیم سندی در خور مشهد تدارک کنیم. اگرچه حق الزحمه کار به هیچ وجه هماهنگ با ارزش و سهم موضوع نبود لیکن همه همکارانم درانجام این پروژه خالصانه کار می کردند تا این فرصت به نتیجه بیانجامد . کتاب مذکور پس از یک ماراتن پژوهشی در خرداد 84 به چاپ رسید و آن طور که در جریان قرار گرفتم فقط سه کتاب توانسته بود در موعد مقرر پایان یابد و به مرحله چاپ برسد و همانطور که پیش بینی شده بود تغییر مدیریتها ادامه کار را در مورد بقیه شهرها به تاخیر انداخت. بدون اغراق می توان گفت  این دستاورد پژوهشی تنها سند معتبر و جامع در خصوص هویت تاریخی شهر مشهد به حساب می آید که شامل مباحث متنوع و جالب توجهی در زمینه هویت جغرافیایی، سیاسی، تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و کالبدی می شود و می تواند مخاطب عام و خاص داشته باشد، اگرچه معماران و شهرسازان مخاطبان اصلی کتاب هستند. سرعت بسیار زیاد انجام پژوهش علی رغم دقت بالا و چاپ سریع کتاب منجر به بروز اشکالات و کمبود هایی در آن شد؛ از طرفی این کتاب با جمع اوری و تنظیم اطلاعات تاریخی و وضع موجود و حتی میدانی از مشهد در خصوص جستجوی هویت شهری مشهد میتوانست شروعی بر تحلیلها و راهبردهای هویتی در مطالعات بعدی باشد  لذا بلافاصله و همینطور در طی چند سال بعد پیشنهاد ویرایش کتاب مذکور و همینطور ادامه آن با  تحلیلها و نتایج راهبردی بر هویت شهری با عناوینی چون " سیر تحول کالبدی شهر مشهد"  و تدوین "سند راهبردی هویت"  و" طرح جامع هویت شهری مشهد"، ... ) به مسکن و شهرسازی اسبق و اداره راه و شهرسازی فعلی و برخی نهادهای دیگر پیشنهاد شد لیکن همچنان به این پیشنهادها پاسخی در خور داده نشده است ولی امیدوارم بالاخره انجام آن محقق شود زیرا به اعتقاد حقیر بدون تدوین این برنامه و سند بشکلی کاربردی قادر به خروج از بحران هویتی شهرمان نخواهیم بود .

 غرض از بیان این مقدمه آن است که طی چند سال اخیر موضوع" معماری و شهرسازی ایرانی- اسلامی" بسیار مورد توجه قرار گرفته است و در مشهد نیز در این زمینه جلسات و همایشهای متعددی برگزارگردیده است لیکن  لازم است به این مطلب توجه  بیشتری شود که تدوین دستور العملهای کلی برای تولید شهر اسلامی یا ایرانی- اسلامی نمی تواند متضمن و زمینه ساز توسعه مطلوب شهر مشهد یا شهرهای مختلف دیگر ایران باشد و به عبارت دیگر هر شهر بسته به موقعیت جغرافیایی- اقلیمی و فرهنگی و سوابق تاریخی خود هویت خاص خود را دارد و در توسعه نیز برنامه توسعه خاص خود را حتی در حصول به معماری و شهر سازی ایرانی- اسلامی می طلبد. اگر قصد داریم ادعایمان در این زمینه فراتر از شعار برود باید برای شهر مشهد به دلیل تفاوتهای متکثری که با شهرهایی چون تهران، شیراز، اصفهان یا یزد دارد برنامه ای اختصاصی داشت و برنامه های راهبردی کلی نگر برای تمام شهرها ،ما را به نتیجه مطلوب نخواهد رساند و لذا منطقی به نظر می رسد که برنامه ریزیهای کلان و راهبردی توسعه معماری ایرانی- اسلامی در پایتخت تهیه و ابلاغ گردد؛ به عبارت کاملتر" طرح جامع هویت شهری" و یا تولید" سند راهبردی هویت شهر" از اهم توجهات شهر مشهد و شهرهای مهم و با سابقه فرهنگی و تاریخی باشد نه برنامه های پژوهشی معماری ایرانی- اسلامی که میتواند به صورت راهبردهایی کلی در مقیاص ملی تنظیم  و تدوین گردد. چنین توجهی  فرصت می دهد که شهرها سرمایه های پژوهشی خود را برای تشخیص و باز تولید هویت و مطالعات موضوعی و موردی خود صرف کنند که قطعا منجر به بازتولید شاخصه های از دست رفته شهرهای ایرانی اسلامی نیز خواهد شد.(علیرضا رضوانی ،1384)

بر اساس مستندات تاريخی، هسته اوليه شهر مشهد را شهر"نوغان" تشكيل داده است.در قرون اوليه اسلامی (قرن اول و دوم ه‌.ق) نوغان يکی از شهرهای بزرگ ولايت توس و مرکز آن بوده است. شهرهاي ديگر اين منطقه را شهرهای "رادكان"(رايكان)، "تروغبذ"(تروغوذ، طرقبه كنوني) و "تابران" (طبران، توس‌كنوني) تشکيل می‌دادند. دو شهر نوغان و تابران تا قرن هفتم هجري قمری بزرگترين شهرهاي توس بوده و رقابت سختي با هم داشتند. خليفه وقت "هارون‌الرشيد" در سال 193 هجري قمری در سفر خود به خراسان در نوغان و در باغ منسوب به "حميد‌بن قحطبه"  كه در اراضي روستاي سناباد قرار داشت، اقامت كرده و چون در اثر بيماری درگذشته، در همان‌جا مدفون شده است( سناباد یکی از قریه های متعدد نوغان به دلیل داشتن اب و هوای مناسب مورد توجه حکام وقت بود). ده سال پس از اين واقعه، با شهادت "حضرت علي بن موسي الرضا(ع)"، به دست "مأمون" (خليفه عباسی)، و دفن ايشان در مقبره هارون‌الرشيد، اين محل به "مشهدالرضا" يا "مشهد" شهرت يافت، به اين ترتيب هسته اوليه شهر مشهد شکل گرفت.

شهر نوغان تا هنگام حكومت سامانيان، بر تابران برتري داشته اما در اوايل قرن چهارم هجری قمری، شهرتابران به‌دلايلي چون كم‌آبي در نوغان، بر اين شهر پيشي گرفت .
در دوره تيموريان شهر مشهد ابتدا مركز ولايت توس شد و سپس به مركزيت خراسان غربي درآمد. به‌ويژه در دورة "شاهرخ" پسر تيمور (850- 807 ه‌ق)، مشهد بعد از هرات و سمرقند (مركز حكومت تيمور) مهمترين شهر قلمرو تیموریان بود ؛ در این دوره، شاهد يكي از دوره‌هاي شاخص و باارزش تاريخ مشهد هستیم.  
با  فتح خراسان توسط "شاه اسماعيل" صفوی و روي كار آمدن صفويان شيعه مذهب، با توجه ويژه آنان به مشهد به‌عنوان يك شهر مذهبي، بر رونق اين شهر افزوده شد. شاه عباس پس از سفر پياده خود از پايتخت (اصفهان) به مشهد درسال 1010 هجری قمري، اقدام به احداث خياباني تقريباً سه كيلومتري از شمال غرب شهر به جنوب شرق آن كرد، همچنين با حفر چند قنات جديد و افزودن آب آنها به چشمه گلسب ،ضمن رفع کم ابی مشهد  اب نهر  خیابان تدارک شده و در آغاز و انتهاي خيابان مزبور دو دروازه جديد به نامهاي بالاخيابان و پايين‌خيابان ساخته شد. با احداث اين دو دروازه، تعداد دروازه‌ها و محلات بزرگ شهر به شش رسيد (سراب، نوغان، عيدگاه، سرشور، بالاخيابان و پايين خيابان). اين خيابان كه پس از هرات و قزوين سومين خيابان در ايران بود، تبديل به يكي از عناصر شهري بسيار بااهميت و جذاب شهر شد و در مسير آن اكثر مدارس، كاروانسراها و مساجد و … ساخته شدند. 
 در دوران حكومت نادر و اعقاب او كه 18 سال به‌طول انجاميد، مشهد پايتخت و مركز سياسي و نظامي ايران شد. تجارت با شهرها و ممالك همجوار رونق گرفت و كاروانسراهاي متعددي ساخته شدند. با كوچ اقوام مختلف به مشهد توسط نادر جمعيت شهر افزايش يافت و همه فضاهاي مسكوني درون بارو پر شد به‌طوريكه سرريز جمعيت در اراضي و روستاهاي مجاور شهر جاي گرفتند.افزايش جمعيت بار ديگر مشكل كم‌آبي را ايجاد نمود، به اين دليل نادر  آب بند گلستان را از دو سه فرسنگي غرب شهر وارد چهارباغ، حرم رضوي و محلات پايين‌خيابان كرد.       عمارت "هشت بهشت" و دو مقبره قديم و جديد كه نادر درسالهاي 5-1142 و      9-1156 هجری قمری در چهارباغ براي خود ساخت، اين مجموعه را پس از حرم مطهر به مجلل‌ترين و پررفت وآمدترين بخش شهر تبديل كرد. 

(نقشه مشهد ،مک کر گور - 1293 ه.ق؛در جستجوی هویت شهری مشهد ،245،1384)

در دورة قاجاريه، تسلط ازبكها بر مرو، حملات تركمانان و آشوب و ناامني ناشي از آن در شهرهاي خراسان و به‌ويژه پيرامون مشهد و ضعف حكومت مركزي در سركوبي اين ناآراميها و از طرفي جداشدن شهرهاي مهمي از كشور به موجب عهدنامه‌هاي "گلستان" (1228 ه.‌ق) و "تركمانچاي" (1243 ه‌.ق) و... مشهد را تبديل به يك شهر نظامي كرد.  از اقدامات"ميرزافضل الله نوري" مشهور به "وزيرنظام" ، ساخت سراي وزير نظام شامل كاروانسراي تجاري، بازارچه و دكاكين و بهسازي خيابان، شكل گرفتن  "بست بالاخيابان" و" بست پايين‌خيابان" در این دوره را می توان نام برد. "انقلاب مشروطه" در سال 1324 هجری قمري، به توپ بستن حرم مطهر توسط روسها در سال 1330 هجری قمري و.... زمينه‌ساز حكومت پهلوي و شروع دوران نوسازي و مدرنيته در ايران و مشهد شد. تأثير مدرنيته حکومتی در دوران پهلوی فصل جديدی در تحولات تاريخی و کالبدی شهر مشهد ايجاد نمود .....( ابودلف،1354- سيدي، 1378 -ماهوان، 1383، - هانري، 1346 -مروي ،1364- اسكندر بيك تركمان، 1335-استرآبادي، 1361- مروي، 1364- رضاقلي خان هدايت، 1349- اعتمادالسلطنه، 1362- مؤتمن، 1355 - مدرس رضوي،  1378؛  خلاصه و گزیده ،به نقل از علیرضا رضوانی ؛در جستجوی هویت شهری مشهد؛1384)

از چند دهه گذشته و به‌ویژه در چند سال اخیر، پرسش درباره هویت و چیستی آن بی‌تردید یکی از مهم‌ترین پرسشها و از بارزترین چالشها در حوزه فرهنگ و تمدن ایرانی اسلامی بوده است. اندیشمندان و منتقدان، هنرمندان و معماران، مردم و مدیران، بسیار در مورد آن نوشته و گفته‌اند. توجهی چنین همه‌گیر نشان از اهمیت آن دارد و ضرورت شناخت آن‌را بیش از پیش آشکار می‌کند.
انتقال مظاهر تمدن غرب به کشورمان تبعات و عوارضی را به همراه داشته که از آن به عنوان "تهاجم فرهنگی" یاد می‌کنیم و هرکس به نوعی نگرانی و ناخشنودی خویش را از این شرایط ابراز می‌کند. 
روابط جدید اقتصادی و سیاسی، استعمار و استثمار به شیوه‌های نوین، نه‌تنها در قالب جنگ و تصرف کشورها بلکه با داعیه دموکراسی، ابزارهای جدیدی برای مواجهه نیاز دارد که با آن آشنا نبوده و ‌به‌آنها  مجهز نیستیم. دهکده جهانی ارتباطات، حجم گسترده اطلاعات و سرعت روزافزون در پیشرفت علوم و فنون، فضایی را فراهم کرده است که ناگزیر به حضور در آن هستیم بدون آنکه معیار سنجش و قدرت انتخاب و گزینش داشته باشیم. چنین است که ارگانیسم حوزه‌های مختلف عملکردی جامعه و در اینجا شهرهای ما، دچار نقصان و اختلال شده و "بحران هویت" تظاهر کرده‌ است.
 برخی معتقدند جامعه ایرانی نه به‌طورکامل سنتی و نه به طور مطلق مدرن است. نگاه او از یک سو به جهان مدرن است و از سوی دیگر به‌دلیل وابستگیها و تمایلاتش به دنیای سنت وابسته است و به این دلیل نه به سنت تعلق دارد نه به مدرنیته می‌کوشد که مدرن باشد زیرا تمایل دارد از نتایج آن بهره‌مند گردد و از طرفی به دلیل تفکر سنتی و هنجارهای ناشی از آن قادر به برقراری پیوند درست با آن نیست و در روند تعامل با آن متوقف می‌شود.  
مزید بر آن بروز جنگ تحمیلی، افزایش جمعیت، نیاز به مسکن، نیاز به گسترش سازمانها و مؤسسات و افزایش ساخت و ساز، ترافیک، آلودگی هوا، ... و در این میان نداشتن استانداردهای لازم، نبود قوانین وضابطه‌های لازم، ناکارآمدی سیستمهای اجرایی و مدیریتی و ...، فرصتها و تمرکز لازم برای مواجهه با این شرایط را از ما سلب کرده است.
"لینچ" می‌گوید: «شهرها نماينده بی‌رحم تمدن و فرهنگ ملتها هستند» -اگر چنین باشد- ما تأثیر تمامی آنچه دچار آن هستیم را در شهرهایمان شاهدیم. اما چگونه می‌توانيم هویت شهرهایمان را بسنجیم و برای حفظ ارزشها و ارتقای آن اقدام ‌کنیم؟ به‌طورقطع اولین اقدام انجام فعالیتهای پژوهشی در جهت شناخت خود و دنیای پیرامون است. لیکن قبل از آن برای پاسخ دادن، می‌بایست پرسش را فهمید:
                   "هویت چیست؟" و "بحران در کجاست؟"  (علیرضا رضوانی ،در جستجوی هویت شهری مشهد،ص 16)