قصه شهر 24 : مشهد ، شهر بی دفاع ؛ آسیب شناسی مدیریت شهری در مواجهه با چالش های زیست محیطی

نشست : قصه شهر 24

موضوع : مشهد ، شهر بی دفاع ؛ آسیب شناسی مدیریت شهری در مواجهه با چالش های زیست محیطی 

( با حضور صاحب نظران محیط زیست )

ارائه دهنده :  مسعود آقا بیگی ، مرتضی تشکری ، محمدرضا دیمه کار ، محمد فرزام و مهدی کلاهی

مکان : سناباد 41 ، چها راه اول سمت راست، سالن جلسات پژوهشکده ثامن 

زمان : دو شنبه 25 اردیبهشت ماه 1396 , ساعت 17 الی 20

•  سوال نخست: مهم‌ترین چالش زیست‌محیطی شهر مشهد در سال آینده کدام است؟ 

آقایان مسعود آقا بیگی، مرتضی تشکری، محمدرضا دیمه کار، محمد فرزام و مهدی کلاهی به عنوان صاحب نظران حوزه محیط زیست در این نشست حضور دارند.

آقابیگی: از مهم‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی مشهد، برداشت نادرست مدیران مشهدی از موضوع محیط‌زیست است. موضوع محیط زیست حیاط خلوت پروژه‌های شهری است و اصل نیست. موضوع بعدی فرهنگ مصرفی رایج در این شهر است. چون بنگاه‌های اقتصادی از مصرف‌گرایی شهروندان سود می‌برد، بنابراین شهروندان را بسیار مصرفی بار می‌آورند و این مصرف‌گرایی، شامل محیط زیست هم می‌شود.

موضوع بعدی موضوع آب است. گروهی معضل آب را سطحی می‌بینند و تصور می‌کنند مسئله مشهد، آب‌های سطحی است و جهل مدیریتی خاصی درباره آب‌های زیرزمینی وجود دارد. موضوع بعدی، آلودگی است که فقط زمانی که به اوج می‌رسد در رسانه‌ها مطرح می‌شود و هیچ برنامه‌ای برای مبارزه با آن وجود ندارد و بحث آخر، موضوع انحصار منابع زیست محیطی در مشهد است.

تشکری: اگر از من به عنوان یک کارشناس محیط زیست بپرسید علت مشکلات محیط زیستی در مشهد و سایر کلانشهرها چیست، معتقدم تنازل و محدود کردن موضوع محیط زیست است. منحصر کردن محیط زیست به آلودگی و... به معنای تنازل محیط زیست است. موضوع بعدی فهم ناقص از مفهوم شهر است. خدمات اکوسیستمی آن چیزی است که حیات در یک شهر را تأمین می‌کند و اگر یک شهر زنده است، به دلیل محیط زیستی است که شهر در آن قرار دارد. عارضه سوم سخت افزار زدگی و استفاده بیش از حد از ماشین است. عارضه آخر که از همه مهم‌تر است، برنامه‌ریزی ناقص و تکثیری در حوزه برنامه‌ریزی شهری ماست. چون مبنای برنامه‌ریزی ما مدیریت شهر در یک اکوسیستم نیست.

کلاهی: این چالش‌ها دو قسمت است. قسمت اول، چالش‌های نهادی است که شامل یک شوی الزامی دربارة محیط زیست است مدیران خود را به نمایش آن می‌دانند. همچنین توسعه‌ای که تعریف می‌کنیم، به نام مردم و به کام سرمایه‌داران است. نبود مسئولیت و مشارکت اجتماعی در نهادهای شهری موضوع بعدی است. هیچ کدام از این نهادها سند و چشم‌اندازی برای ارتباط با مردم و خدمت به آنها ندارد. قسمت دوم بحث به موضوعات فردی مربوط می‌شود. در قسمت موضوعات فردی بی‌تعلقی به خاک و منابع شهر به جود آمده است از مهم‌ترین چالش‌هاست. موضوع بعدی، دانش، نگرش و رفتار است. ما به لحاظ دانشی هیچ کمبودی نداریم اما از بحث نگرش غافل شده‌ایم و مستقیما از دانش به رفتار می‌رویم، بدون اینکه نگرشی داریم.

صادقی‌فر از دفتر مطالعات آب منطقه‌ای: موضوع آب در مشهد یکی از مسائل حیاتی است. آب منطقه‌ای در تأمین آب شهر، فعالیت‌های خوبی انجام داده است. براساس اطلاعات دفتر مطالعات 620میلیون مترمکعب آب زیرزمینی قابل برنامه‌ریزی داریم. در عین حال در تلاشیم که مصرف کشاورزی را به 50درصد کاهش دهیم. براساس اطلاعات موجود سطح آب زیرزمینی در محدوده مطالعاتی مشهد حدود 80 سانتی‌متر افت دارد.

شکراللهی از آب منطقه‌ای خراسان: از دیدگاه ما مهم‌ترین چالش زیست‌محیطی مشهد، بحث آب است. شاید بعد از امنیت بزرگ‌ترین چالش ما آب است و مهمترین علت آن اولویت‌ نداشتن موضوع تأمین آب دومین کلان‌شهر ایران است. در شرایطی هستیم که ملزم به انتقال آب بین‌حوزه‌ای هستیم و امکان تأمین آب در سطح مشهد وجود نداریم. دو پروژه بزرگ در این زمینه آغاز شده است. یکی انتقال آب از عمان به شرق کشور است. برنامه میان‌مدت بعدی انتقال آب از مسجدسلیمان است. کاری که در حال حاضر ضرورت دارد، انتقال آب به غرب مشهد و جایگزینی آن با آبی مصرفی برای کشاورزی است.

فرزام: موضوع اول، بحث آلاینده‌های جوی است. در سال گذشته 200 روز وضعیت هشدار داشتیم. موضوع بعدی کمبود آب است که اگر به همین روند ادامه پیدا کند تا 15 سال آینده مشهد قابل سکونت نیست. آبیاری فضای سبز یکی از مهم‌ترین منابع هدررفت آب توسط شهرداری است که باید با جایگزینی گیاهان کم‌آب جلوی آن را گرفت. قرار گرفتن مشهد در کریدور هزارمسجد که مانع از وزش باد می‌شود، در کاستن از آلودگی هوای مشهد در فصل سرما کم می‌کند. در کوتاه‌مدت ایجاد پیوست‌های زیست‌محیطی برای تمام پروژه‌های شهری، آگاهی‌رسانی به مردم و اولویت توسعه با صنایع پاک از راهکارهای حفظ محیط زیست مشهد است.

•  سوال دوم: آثار سوء زیست‌محیطی توسعه کالبدی و فیزیکی مشهد طی سه دهه اخیر چه بوده است؟

کلاهی: آیا طراحی شهر ما با ساختار ذهنی ما دربارة مشهد، تطابق دارد یا نه؟ پراکندگی بازارها و برج‌ها در سطح شهر مشهد به عنوان یک شهر مذهبی، حکایت از نبود برنامه‌ریزی در مدیریت شهری دارد. در کیوتو به دلیل اینکه شهر مذهبی است، امکان ساخت‌وساز بیش از سه طبقه وجود ندارد. درحالی‌که در مشهد شاهد رشد بلندمرتبه‌سازی هستیم. اگر الگویی تعریف می‌کردیم و پهنة خاصی را برای برج‌سازی در نظر می‌گرفتیم، تا حدی منظر شهر حفظ می‌شد. 

دیمه‌کار: وظیفه تأمین آب یک وظیفه حاکمیتی است، نه وظیفة شورا و شهرداری. البته شورا می‌تواند به آن کمک کند. اگر بپذیریم که تأمین آب وظیفه حاکمیت است، امروز در آب حوزه کشاورزی مدیریت فنی نداریم. امروز مسئله خاک یکی دیگر از مهم‌تریم معضلات زیست‌محیطی شهر مشهد است. امروز باید به فکر مدیریت حریم شهر و جلوگیری از تغییر کاربری‌ها باشیم تا به معضل خاک دامن زده نشود. چالش بعدی موضوع حمل و نقل شهری است. امروز باید به حمل و نقل عمومی را توسعه دهیم تا جلوی آثار مخرب زیست‌محیطی استفاده از وسایل نقلیه شخصی را بگیریم.

فرزام: من به طور کلی با برج‌سازی و مال‌ها مخالف نیستم و در شهر بزرگی مثل مشهد ناچاریم به این سمت برویم. الگوی توسعه نادرست در این زمینه مشکل‌ساز شده است. بدشدن سیمای شهر و قربانی شدن فضای شهر از جمله آسیب‌های برج‌سازی بدون برنامه است.

آقابیگی: ساخت برج استاندارهای خاصی دارد و تأثیرات خاصی به بدنة شهر تحمیل می‌کند. اما اگر ما می‌خواهیم یک شهر انسانی، مذهبی، معنوی و زنده داشته باشیم، نباید انسان‌ها را به سمت ماشین سوق دهیم. آسایش زیست‌محیطی یکی از مهم‌ترین معیارهایی است که در برج‌سازی از بین می‌رود. نظام فکری و مدیریتی‌ای که بر این برج‌سازی‌ها نظارت دارد، راه اشتباهی می‌رود.

تشکری: معضل ما این است که محیط زیست را مقابل توسعه تعریف کرده‌ایم. نتیجه این تقابل گفتمانی، تخطئه موضوع محیط زیست است. پس این پرسش‌ها را نباید مطلق‌انگارانه مطرح کنیم. مال و برج می‌توانند به محیط زیست مشهد کمک کنند یا می‌توانند آن را تخریب کنند، آنچه مهم است شرایط و ویژگی‌های آن مال و برج است. پس باید گفتمان زیست‌محیطی را بر این مبنا پایه‌گذاری کنیم که ما طرفدار توسعه هستیم، اما این توسعه باید متناسب با ظرفیت‌های زیست‌محیطی شهر باشد.

کلاهی: مشکل ما نبود جانمایی درست و نداشتن معماری بومی است. ما امروز به بحث پدرکشی افتاده‌ایم چراکه روزانه حدود ده هکتار از زمین‌های کشاورزی‌مان تغییر کاربری پیدا می‌کنند. از متخصصان می‌خواهیم که نظر بدهند در حالی که هیچ آماری در اختیار متخصصان نمی‌گذاریم. متخصصان برای ارائه برنامه‌های درست، نیاز آمار و اطلاعات دقیق دارند. وقتی از حمل و نقل عمومی صحبت می‌کنیم باید ببینیم شورای فعلی در این زمینه چه اقداماتی انجام داده است. 

ابراهیمی: اگر در مقیاس خرد به موضوع آب توجه کنیم، موضوع آب، اولویت چندم قرار می‌گیرد و موضوع آلودگی هوا اولویت اول مدیریت شهری در حوزه محیط زیست است. چیزی که در مرکز مدیریتی شهر مشهد آزاردهنده است، موضوع مقیاس‌هاست. باید مقیاس بررسی موضوعات را ابتدا مشخص کنیم تا بتوانیم به نتیجه برسیم. مشهد در حوزه شهرسازی به روش 40سال پیش عمل می‌کند. امروزه در حوزه شهرسازی، از مقیاس خرد و مباحث اجتماعی شروع می‌کنند، نه از مباحث کالبدی و مقیاس‌های کلان.

تشکری: یکی از اصول پایداری توسعه، کوچک مقیاس کار کردن است. باید واقعیت‌های خرد را در نظر بگیریم و بر اساس آنها طرح بدهیم تا طرح‌ها به تن شهر بنشیند. با جناب کلاهی نیز مخالفم که گفتند باید محیط زیست را در تقابل با اقتصاد قرار دهیم. چراکه اقتصاد رمز حیات است. 

دیمه‌کار: امروز برخی کاسبان انتخابات از دوره مدیریتی آقای مهندس پژمان استفاده می‌کنند، در حالی که اطلاعات کافی ندارند و خودشان نیز در برخی اقدامات نادرست حضور داشتند. در ایان انتخابات نباید تمام عملکرد گذشتگان را زیر سوال ببریم. برخی از مسائل شهری بر اساس مصوبات و قوانین بالادستی انجام می‌شود و به شورای فعلی ربطی ندارد. شورای چهارم موظف است از طرح جامع و تفصیلی پیروی کند و این طرح‌ها را شورا و شهرداری تصویب نکرده‌اند. اگر همانطور که جناب مهندس ابراهیمی گفتند باید از پایین به بالا نگاه کنیم تا مشکلات حل شود. در زمینه برج‌سازی باید موضعمان را مشخص کنیم که به دنبال توسعه افقی، عمودی یا ترکیبی هستیم. نظر من توسعه ترکیبی است. توسعه افقی به دلیل هزینه زیاد تامین زیرساخت‌ها ممکن نیست و با توسعه ترکیبی می‌توانیم هم جلوی برج‌سازی بی‌رویه و بی‌برنامه را بگیریم و هم از توسعه افقی جلوگیری کنیم.

•  سوال سوم: اثرات و تبعات اجتماعی و زیست محیطی پدیده کوه‌خواری در جنوب مشهد را تبیین کنید.

آقابیگی: چه در بحث توسعه و چه در بحث حقوق شهروندی اگر به موضوع حقوق شهروندی برگردیم، موضوع حل می‌شود. کوه‌های جنوب مشهد که بالانس‌کننده کریدورهای آب و هوایی است. اگر به جنبه اجتماعی و حقوق شهروندی نگاه کنیم، تکلیف موضوع کوه‌خواری مشخص می‌شود. باید به بحث حقوق و شرایط زیستی مشهد توجه کنیم. شهر انسانی چطور ممکن است وقتی تمام سرمایه‌های زیستی را از بین می‌بریم. در تمام موضوعاتی که امروز مطرح شد، حق برخورداری شهروند و حقوق شهروند مغفول واقع شد.

دیمه‌کار: در این موضوع نظر دوستان را به صحبت‌های مقام معظم رهبری درباره این ارتفاعات جلب می‌کنم. ایشان فرمودند که ارتفاعات جنوب مشهد به عنوان شش‌های مشهد باید به جد حفظ شود. در حالی که در ارتفاعات جنوب بیشتر نهادهای بزرگ دخیل هستند و قانون نباید صرفا محدود به ریزدانه‌ها باشد. در بافت پیرامون رضوی معتقدم که ما غفلت کردیم و اکنون تمام دستگاه‌ها به صحنه بیایند تا این بافت حفظ و احیا شود.

فرزام: کوه‌خواری ارتفاعات جنوب از دیدگاه اکولوژیک، مشکلات زیستی زیادی ایجاد کرده است. شیوع سالک در سال گذشته در این منطقه و غباری که به دلیل از بین رفتن پوشش گیاهی منطقه به وجود آمد، نمونه‌ای از معضلات این کوه‌خواری است. باید به کمک اکوسیستم بیاییم و پارک‌هایی در منطقه ایجاد و کمربند سبز را تقویت کنیم.

کلاهی: وظیفه احداث کمربند جنوبی وظیفه شهرداری نیست و اداره راه و شهرسازی باید این کار را انجام می‌داد. شهرداری از پول مردم در این کار وارد شده است که کار درستی نبوده است. در مقابل می‌گویند این کار برای تسهیل رفت و آمد مردم به ییلاقات انجام شده است، در حالی که نباید فضای سبز شهر را از بین ببریم که مردم بخواهند به خارج از شهر بروند. علاوه بر اینها ایجاد این کمربند منجر به آسیب‌هایی چون حاشیه‌نشینی، زمین‌خواری و... می‌شود. بهترین کار این است که طبیعت و فضای سبز را برای مردم به متن شهر بیاوریم.

شکراللهی: در شهر مشهد با معضل جدی‌ای مواجه هستیم به نام بالاآمدگی تراز آبهای زیرسطحی. در کاسه شهر مشهد در دهه اخیر با این پدیده مواجهیم چون حدود یک میلیارد مترمکعب وارد مشهد شده است و هیچ تدبیری برای خروج آن اندیشیده نشده است. در بحث میدان شهدا در 11متری به آب رسیدیم که خطرات زیادی ایجاد می‌کند. عمق ایمنی آب در مشهد 15 متر است و اگر از 15متر بالاتر بیاید هیچ پروژه‌ای ایمن نیست. برای مثال خط دو مترو بدون استعلام از آب منطقه ای انجام شد و مشکلاتی نیز ایجاد گردید. پس در بحث برج‌سازی نیز باید علاوه بر مسائل مطرح شده، به موضوع آب و سطح آب نیز توجه کنیم. چون اگر مشکلی از این جهت ایجاد شود، تمام مدیریت شهری زیر سوال می‌رود.

کلاهی: درباره محیط زیست شهری صحبت می‌کنیم که یک تخصص مهم است و باید در شورا نمایندگانی در این زمینه تخصص داشته باشند، اما در لیست‌های انتخاباتی، اکنون چنین تخصصی مشاهده نمی شود. شورای بعدی باید به سمت شبکه‌سازی مردمی برود از طریق شورایاری‌ها. همچنین با طرح شیرین‌سازی آب دریای عمان و انتقال آن به مشهد بسیار مخالفم چون تجربه‌های جهانی معضلات این کار را نشان داده است.

فرزام: بحث منابع آب تنها وظیفه شورای شهر و شهرداری نیست و تمام نهادها باید در آن مشارکت کنند. درخصوص انتقال آب از عمان بسیار مخالفم و معتقدم باید به سراغ طرفیت‌های خود منطقه برویم. در بحث مال‌ها و برج‌ها معتقدم باید به سمت توسعه شهری همراه با حفظ محیط زیست برویم. 

دیمه‌کار: توجه به پیوست‌های فرهنگی و زیست‌محیطی برنامه نو و خوبی است که شورای شهر در پیش گرفته است. در بحث کمربند جنوبی معتقدم ضروری است و برای انتقال خودروها از غرب به شرق لازم است. بسیاری از مشکلاتی که در شهر مطرح شد به این دوره از شورا و چند دوره قبلی مربوط نمی‌شود و مشکلاتی ریشه‌دار است.

آقابیگی: درد اصلی این است که ما اول اجرا می‌کنیم و بعد بررسی می‌کنیم. یکی از مسائل ضروری برای مشهد مطالعات صحیح از زیرسطح مشهد است. باید با نگاه نخبگانی و کارشناس‌محور زیرسطح مشهد را بررسی کنیم تا جهل مدیریتی موجود به زیرسطح مشهد از بین برود. مدیریت مشهد یکپارچه نیست و ارگان‌های متعددی درباره مشهد تصمیمات متعارض می‌گیرند. با هر یک از نمایندگان فعلی شورا صحبت کردم با وضعیت فعلی و شهردار فعلی مخالف بودند و این نکته بسیار جالبی است.

آخرین نشست فصل سوم قصه شهر با موضوع "مشهد،شهر بی دفاع؛ آسیب شناسی مدیریت شهری در مواجهه با چالشهای زیست محیطی" با حضور آقایان مسعود آقا بیگی، مرتضی تشکری، محمدرضا دیمه کار، محمد فرزام و مهدی کلاهی به عنوان صاحب نظران حوزه محیط زیست، پس از سه ساعت گفتگو و پاسخ به سوالات کارشناسی در ساعت 20 پایان یافت.