گذری بر معماری خاطره‌انگیز ایران ، خانه‌های قدیمی تهران در یک نگاه

چهره تهران پیش از آن که تبدیل به ساختمان‌ها و برج‌های بلند مرتبه شود، رنگ و بویی دیگر داشت. رنگ و بویی که در آن هنر گامی از آجرها، سیمان و خشت پیش‌تر گذاشته بود و حسی متفاوت به مخاطبان می‌بخشید.

رنگ و بوی معماری قدیم تهران را هنوز هم می‌توان در خانه‌های قدیمی و مراکز تاریخی آن جست و جو کرد. خانه‌های اعیان و اشراف، چهره‌های سیاسی و البته به ندرت افراد فرهیخته و هنرمند تنها باقی مانده دورانی است که معماری جدای از تار و پودش ریشه در قلب و روح آدم‌ها داشت. در این گزارش نگاهی دوباره به این سرمایه‌های تاریخی داریم که خواندنش قطعا خالی از لطف نیست.

خانه قوام السلطنه

این خانه در خیابان امام خمینی (ره)، خیابان 30 تیر قرار دارد که در حدود سال 1297 ه.ق به دستور احمد قوام ساخته شده است. در ابتدا به عنوان منزل مسکونی او مورد استفاده قرار می‌گرفت، ولی بعدها به سفارت مصر اختصاص داده شد. طرح بنا عمارتی کوشکی است که در آن پلکان سراسری محور طرح بوده و اتاق‌ها در اطراف محور چیده شده‌اند. در سال 1355 ه.ش فضای داخلی این بنا به موزه آبگینه و سفال‌های ایرانی اختصاص داده شد.

خانه اعلم السلطنه

خانه اعلم السلطنه در خیابان حافظ، بن بست ایرانیان و در ضلع شمال غربی ساختمان بورس اوراق بهادار قرار دارد. ساخت بنا به دوره مظفرالدین شاه قاجار می‌رسد که حدود صد سال قبل اعلم السلطنه مالک آن شده است. نمای ساختمان نشان می‌دهد که سبک بنا آمیزه‌ای از سبک معماری ایرانی و غربی است. عمده تزئینات بنا، تزئینات آجری بوده که بیشتر در نماسازی دیده می‌شود. این بنا در حال حاضر مرکز آموزش جهاد سازندگی است و چندین بار مورد مرمت قرار گرفته است.

خانه اتحادیه

خانه امین‌السلطان معروف به خانه اتحادیه مانند دیگر خانه باغ‌های دوره قاجار دارای اندرونی و بیرونی است که برای آن از دو جهت درهای ورودی و خروجی در نظر گرفته‌اند. بخش اصلی این خانه متعلق به دوره ناصری است که در طی زمان بناهایی به آن اضافه یا کم شده است. امروزه یکی از بناهای چندگانه که در شمال غربی مجموعه قرار دارد مربوط به دوره قاجاریه است، ولی بقیه در دوره‌های بعد ساخته شده‌اند.

خانه مشیرالدوله

این بنا در خیابان لاله‌زار، بین خیابان جمهوری و خیابان منوچهری قرار گرفته و در اصل متعلق به حسن پیرنیا بوده است. از خصوصیات این بنا گچ‌بری و کاشی‌کاری همراه با کاشی‌های منقوش به تصاویر شخصیت‌های اساطیری و تاریخی است که همین خصوصیات باعث شده خانه پیرنیا یکی از خانه‌های شکیل تاریخی تهران به شمار رود. این خانه دارای دو طبقه و یک زیرزمین است که در مقابل آن حیاط به نسبت بزرگی طراحی شده که با درختان متعدد و آب‌نما، چشم‌نوازی می‌کنند.

خانه فاضل عراقی

این خانه در غرب میدان فردوسی، کوچه پارس قرار دارد که موقوفه مرحوم فاضل عراقی است. سازنده و معمار عمارت با ایجاد پیش کرد و فرو رفتگی جزیی در نما، تنوع ایجاد کرده است. بخش مرکزی نما با دری تمام شیشه در قسمت همکف و پنجره‌ای تمام شیشه در طبقه اول، پیش آمده‌ترین قسمت این بنا به شمار می‌رود. کاشی‌های عمارت بسیار نفیس و بر روی بسیاری از آنها تصاویر شاهان و پادشاهان معروف ایران باستان در نهایت زیبایی نقش شده‌اند.

باغ فردوس

این خانه ارزشمند و تاریخی در بخش شمالی شهر تهران قرار دارد. در داخل این خانه گچ‌بری‌های کم نظیری به چشم می‌خورد که در طول زمان بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته‌اند. بنا در دوره قاجار ساخته شده و در ساخت هر یک از اتاق‌های آن یک گروه معمار و هنرمند نقش داشته‌اند.

عمارت مسعودیه

بنای تاریخی عمارت مسعودیه در خیابان اکباتان تهران به دستور ظل‌السلطان فرزند ناصرالدین شاه همزمان با کاخ گلستان احداث شد. آنچه امروزه از این باغ و عمارت باقی مانده زمینی به مساحت حدود دو هکتار در نیمه غربی مجموعه‌ای قدیمی است. این بنا دارای تالار سلام، دیوان خانه، حوض‌خانه، عمارت سردر، عمارت مشیریه و عمارت سید جوادی است.

خانه امام جمعه

در بافت قدیمی خیابان تهران و در خیابان ناصرخسرو، خانه معروف امام جمعه قرار دارد. این بنا متعلق به یکی از امامان جمعه دوره قاجاریه تهران بوده و زمان ساخت آن به احتمال زیاد بین سال‌های 1280 تا 1300 ه.ق است. مدخل ورودی بنا توسط راهرو باریکی به حیاط به نسبت بزرگی متصل می‌شود. وسط حیاط حوض سنگی به شکل مستطیل قرار گرفته و در دو طرف آن دو ستون سنگی دیده می‌شود که بر روی سر ستون‌ها، مجسمه‌هایی به شکل انسان با پوشش دوران قاجار نصب شده است.

خانه امیربهادر

یکی از خانه‌های باارزش و مهم دوره قاجار به شمار می‌رود که متعلق به شادروان حسین پاشاخان معروف به امیربهادر جنگ، وزیر دربار و وزیر جنگ مظفرالدین شاه قاجار بوده است. مساحت کل این بنا در حدود 3000 متر مربع است که در بخش ساخته شده آن تالار بزرگ آینه کاری شده، زیرزمین آینه کاری شده، تالار بزرگ طبقه بالا، حوض‌خانه با تزئینات کاشی‌کاری و اتاق‌های متعدد طراحی و ساخته شده است. این خانه در حال حاضر در اختیار انجمن مفاخر فرهنگی قرار دارد.

خانه وثوق

این بنا در سال 1253 هـ.ق یا 1211 شمسی در زمان محمدشاه قاجار برای یکی از صاحب منصبان دوره قاجاریه به نام میرزا محمد قوام‌الدوله آشتیانی ساخته شد.

این بنادر خیابان 15 خرداد کوچه میرزا محمود وزیر قرار دارد. هفت دری در این بنا یکی از تزئینات بنا به شمار می‌رود. ورود به قسمت داخل ساختمان از حیاط بیرونی و حیاط دَوُرنی از طریق دو راه پله انجام می‌شود. پله‌ها دارای ازاره‌های سنگی هستند که نقوشی روی آن حک شده است. دو راهروی پایین توسط تالار آینه و تـَنـَبی (محلی است برای پذیرایی) به هم مرتبط می‌شود ولی راهروهای طبقه دوم به علت وجود شیروانی از داخل ساختمان به هم مرتبط نیست و تنها راه ارتباطی آنها از طریق حیاط است.

طبقه اول را روی هم دو تالار بزرگ آینه و تنبی با سفره‌خانه، دو راهرو و سه اتاق دیگر در ضلع شرقی ساخته شده‌اند. زیرزمین ساختمان در قسمت زیرین تالار آیینه و تنبی قرار گرفته که تنها از حیاط درونی و توسط دو در می‌توان به آن وارد شد. آرایش درها از نوع گره‌سازی با چوب است. نور طبیعی زیرزمین در دو ضلع شمال و جنوب با آجرهای لعاب‌دار آبی رنگ موسوم به پاچنگ تأمین می‌شود. دیوارهای بنا از خشت و سقف از جنس چوب است. تزئیناتی که در بنا به کار رفته شامل آینه‌کاری، نقاشی گل و مرغی روی گچ، مقرنس کاری و گچ‌بری است. کف اتاق‌ها با کاشی‌های ابر و باد پوشانده شده و بیشترین تزیین بنا مقرنس کاری است.