در این پست با شبکه هنرو معماری ستاوین همراه باشید تا نگاهی به گنبد علویان، میراث سبز، عظیم و زیبای همدان ، داشته باشیم ... سفر به همدان سفر به تاریخ است ، شهری با قدمتی 3 هزار ساله , به گونه ای که، هر قسمت آن برگی از یک دوره‌ی تاریخی است. گنبد علویان در چهار باغ علویان در نزدیکی میدان امامزاده عبدالله شهر همدان قرار دارد. این اثر یکی از شاهکارهای معماری و گچ‌بری بعد از اسلام در همدان است، و طی شماره ۹۴ در تاریخ ۱۵/۱۰/۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است.( منبع متن : ویکی پدیا )

 

 

تاریخچه :

بر اساس شناسنامه فنی بنا، این گنبد یکی از یادمانهای متعلق به اواخر دوره سلجوقیان در قرن ششم هجری است که توسط خاندان علویان ابتدا به عنوان مسجد احداث شده بوده‌است. در دوره‌های بعد با ایجاد سردابی در زیر زمین به مقبره آن خاندان تبدیل گردیده‌است. خاقانی به کنایه از آن به عنوان گنبد سبز یاد نموده‌است و فرهنگ عامیانه مردم استان همدان نیز بر این امر دلالت دارد . ( منبع متن : ویکی پدیا )

 

 

علت نامگذاری این بنا به گنبد علویان این است که این بنا در گذشته‌های دور دارای گنبد بوده، گر چه در اثر گذشت زمان، گنبد آن فرو ریخته است. از سوی دیگر، علاقه‌ی شدید مردم به سادات و دوستداران حضرت علی (ع) و مدفون بودن دو تن از خاندان علویان در این بنا، موجب شده که آن را به این نام بخوانند. 

 

 

معماری :

گنبد علویان از لحاظ هنر گچبری و آجرکاری از آثار ارزشمند و کم‌نظیر سده‌های میانی دوره‌ی اسلامی (سده‌های ۶ و ۷هجری) است. شکل ظاهری آن شبیه گنبد سرخ مراغه است که در سال ۵۴۲ هجری قمری ساخته شده و ابعاد داخلی آن (۸متر در ۸متر) و تزیینات غنی و متراکم و در عین حال رازآمیز و چشم‌نواز درون بنا تا حدودی مشابه بنای گنبد حیدریه قزوین است که از بناهای اوایل قرن ۶ هجری قمری به شمار می‌رود. بنابراین گنبد علویان همدان را هم باید از آثار معماری آرامگاهی این دوران به شمار آورد.( منبع متن : مجله کجارو ، نویسنده: حمیده کریمی )

 

 

بنا، به صورت مکعبی چهارضلعی در ابعاد ۸/۱۲ در ۵/۱۲ متر و ارتفاع ۵/۱۱ متر ساخته شده و ۴ جرز ستون‌مانند به ارتفاع ۵/۹ متر با قطری قریب به ۲ متر و شبیه برج‌هایی در ۴ گوشه‌، آن را در میان گرفته‌اند. هر یک از برج‌ها دارای ۵ طاق‌نمای فرو رفته‌ی مثلثی به ارتفاع ۸ متر و عرض ۱ متر و عمق ۵/. متر است که از حیث مقطع، جرزها را به صورت نیمی از یک ستاره هشت‌پر درآورده است.

 

 

در قسمت شمالی بنا، طاقنمایی جناغی به ارتفاع ۱۰ متر و عرض حدود ۵/۵ متر دیده می‌شود. درون آن قابی مستطیل شکل به ارتفاع ۶۰/۵ و عرض ۹۰/۳ به صورت برجسته قرار دارد. ورودی رفیع بنا در هیبت طاقی جناغی به عرض ۶/۱ و ارتفاع ۴۰/۳ متر جلوه‌ای ویژه به آن داده است.( منبع متن : مجله کجارو ، نویسنده: حمیده کریمی )

 

 

بر فراز ورودی و درون کادر مستطیل شکل، گچبری‌های برجسته‌ی لانه‌ زنبوری شامل گل و بوته‌های در هم پیچیده به شکل زیبایی خودنمایی می‌کند. بر حاشیه خارجی کادر نیز کتیبه‌ای گچ‌بری شده مشتمل بر آیاتی از قرآن مجید به خط کوفی مشاهده می‌شود. پیشانی طاق‌نما را نیز گچ‌بری مثلثی و ستاره‌ای شکلی به صورتی بدیع تزیین کرده است.

 

( منبع تصویر : وب سایت www.visitiran.ir )

 

حد فاصل طاق‌نما و برج‌های پیرامونی را دو سطح مستطیل شکل هم‌ارتفاع با کل بنا و به عرض ۸۰ سانتیمتر پوشیده از تزیینات گچبری و نیز دو سطح نیم‌دایره که با آجرهای راسته و خفته تزیین شده‌اند، زینت می‌بخشند. اضلاع غربی و شرقی ساختمان هر کدام دارای دو طاق‌نما به ارتفاع ۵/۸ و عرض ۴ متر است که درون آنها با برجسته‌کاری‌های آجری مشتمل بر طرح‌های تودرتوی لوزی‌شکل، تزیین شده است.( منبع متن : مجله کجارو ، نویسنده: حمیده کریمی )

بر فراز طاق‌نما‌ها و قسمت‌های انتهایی برج‌ها، بقایایی از کتیبه‌ای آجری و برجسته به خط کوفی مشتمل بر آیات نخستین سوره‌ی دهر، دیده می‌شود .

 

( منبع تصویر : وب سایت jazebeha.com)

 

سطح شبستان ورودی بنا در مقایسه با زمین‌های اطراف و دیوارهای خارجی آن در ارتفاعی معادل ۲/۱ متر واقع شده و در حال حاضر ۷ پله ارتباط بیرون و داخل بنا را میسر می‌کند.

در هر کنج بنا دو طاقچه‌ی رفیع و نیز دو طاق‌نما در اضلاع غربی −شرقی پوشیده از طرح‌های انبوه و بسیار زیبای گچبری دیده می‌شود‌. محراب گنبد نیز که در ضلع جنوبی واقع شده با تزیینات بدیع گچبری بر غنای این اثر افزوده است. معدود نورگیرهای مرتفع و مجاور سقف، روشنایی مناسبی به محوطه‌ی داخل بنا می‌دهند.

 

( منبع تصویر : وب سایت jazebeha.com)

 

 

راه‌پله‌های کم‌عرض از درون برج شمال شرقی دسترسی به سقف و نیز راه پله‌ای که به صورت غیر متعارف درون محراب ایجاد شده، راه‌یابی به سرداب اشکوب زیرین را میسر می‌کند. سرداب کوچک، مدفن دو تن از بزرگان خاندان علویان است. فضای داخلی آن از ۶ حجره با طاق‌نمای جناغی تشکیل شده و قبرها به شکل حجم‌های مکعب‌مستطیل‌شکل پوشیده از آجرهای لعاب‌دار فیروزه‌ای در مرکز آن قرار گرفته‌اند. ( منبع متن : مجله کجارو ، نویسنده: حمیده کریمی )

 

( منبع تصویر : وب سایت jazebeha.com)

 

آرامگاه علویان به روایت اسناد کهن  : 

آنها در آثار خود با عناوینی مانند امامزاده و مسجد علوی از این بنا یاد کرده‌اند، اما برخلاف گذشته که این بنا را مسجد و یا مسجد مقبره می‌پنداشتند این بنا یک آرامگاه است؛ آرامگاهی که فقط برای دفن چند تن از سران خاندان علوی در همدان ساخته شده بود و هیچ کاربری دیگری ندارد. ( منبع متن : خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران ، کد خبر: 84052274 ،گزارش از زهرا زارعی ) 

او به کتاب «راحت الصدور، آیت السرور» اشاره می‌کند که در تاریخ ۵۵۹ هجری قمری به قلم محمدبن عمر راوندی نگاشته شده است و نویسنده در شرح حال علویان همدان عنوان می‌کند: یکی از سران علوی فوت و در «تُربه اَسلاف» به خاک سپرده می‌شود. این واژه به معنی مزار پیشینیان است و دلیل محکمی بر وجود گنبدعلویان و دفن افراد دیگری از خاندان علوی در این مکان به شمار می‌رود. 

 

( منبع تصویر : وب سایت www.visitiran.ir )

 

دکتر نظری وجود پنج کتیبه قرآنی به کار رفته در معماری گنبد را از دیگر دلایل رد فرضیه مسجد بودن این بنا ذکر می‌کند، زیرا به گفته وی اینگونه کتیبه‌ها فقط در مقبره‌ها به کار می‌رفته و کاربری مسجد و عبادت نداشته است. «در مقایسه نقوش این بنا با ۳۰ بنای دوره سلجوقی و ایلخانی متوجه کشش و گرایش آن به سمت معماری این عصر و شباهت به ابنیه موجود در قم و کاشان شدیم و به احتمال قوی هنرمندانی از این مناطق برای ساخت چنین مقبره‌ای به همدان دعوت شده‌اند.» ( منبع متن : خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران ، کد خبر: 84052274 ،گزارش از زهرا زارعی ) 

این استاد دانشگاه با بیان جمله بالا و تکیه بر تحقیقات سبک شناسی که انجام داده است با صراحت ساخت آرامگاه علویان را مربوط به نیمه دوم قرن ششم و بین سالهای ۵۵۰ تا ۵۸۰ هجری قمری می‌داند و می افزاید: گنبد علویان آرامگاهی متعلق به ۲ یا حداکثر سه تن از سران خاندان علوی حسنی است که به گواه متون تاریخی به «علاالدوله» مشهور بودند. علوی‌ها از نسل امام حسن (ع) بودند که به ایران مهاجرت کردند و از سال ۴۵۰ هجری تا ۶۲۰ اسناد تاریخی مبنی بر زیستن این قوم سرشناس در همدان وجود دارد که واسطه بین حکومت و مردم بودند. 

 

( منبع تصویر : تقویم تاریخ صبور ، taghvimetarikh.com ) 

 

گنبدی برای گنبد :

از او درباره سرداب موجود در این بنا که می‌پرسم رواج سبک معماری رازی در سده پنجم و ششم را برایم شرح می‌دهد که جزو سبکهای شاخص ایران و سردابه از بخشهای اصلی این سبک معماری بوده است و قبل از ترویج آن هیچ کدام از آرامگاه‌ها و مقبره‌ها سردابه نداشتند؛ این مکان اتاق اصلی تدفین مردگان بود. ( منبع متن : خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران ، کد خبر: 84052274 ،گزارش از زهرا زارعی ) 

به گفته دکتر نظری در آن زمان ورود به سرداب ممنوع بود و هر کسی اجازه تردد به اتاق تدفین را نداشت اما اکنون به لحاظ توسعه گردشگری و جاذبه گنبدعلویان مردم می‌توانند از سردابه این آرامگاه دیدن کنند. استادیار دانشگاه آزاد اسلامی همدان از فرسایش گنبد این شاهکار معماری افسوس می‌خورد و توضیح می‌دهد که چگونه برف و باران و سرمای سخت این اقلیم بخشی مهم از آرامگاه علویان را نابود کرده است. اما او در تحقیقاتش به بازسازی سقف و گنبد نیز پرداخته و با تکیه بر نقشه‌های سه بعدی طراحی شده توسط این محقق، متولیان می‌توانند برای ساخت این بخش همت کنند تا گنبد علویان بی‌گنبد نماند. 

 

( منبع تصویر : تقویم تاریخ صبور ، taghvimetarikh.com ) 

 

تزئینات گنبد علویان زیر ذره‌بین باستان شناسان

معاون مرمت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری همدان فارغ از ماهیت و کاربرد این اثر باستانی در عهد قدیم، حراست از آن را در روزگار کنونی مهمترین موضوع می داند و به آن تاکید فراوان دارد.

به گفته سیده مریم موسوی، این بنای از آثار شاخص پایتخت تاریخ و تمدن به شمار می‌آید که در سال ۱۳۱۰ به شماره ۹۴ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و این رویداد مسوولیت همکاران ما را برای نگهداری و محافظت از آن سنگین‌تر کرد به طوری که در چند مرحله این بنا مرمت، بازسازی و محوطه سازی شده تا به شکل و شمایل کنونی برسد که هر سال پذیرای گردشگران بسیاری از سراسر جهان است. 

 

 

وی تاکید می‌کند: در سالهای اخیر عملیات تثبیت و پاکسازی اولیه تزئینات داخلی و گچبری‌های بنا و محافظت از رطوبت صورت گرفته و از آنجا که گنبدعلویان دارای تزئینات بسیار زیادی است، مستندنگاری دقیق از آن‌ها به منظور آسیب شناسی و مرمت اهمیت بسیاری یافته و اسکن لیزری نقشه‌های ۲بعدی از این اثر تاریخی تهیه شده است. ( منبع متن : خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران ، کد خبر: 84052274 ،گزارش از زهرا زارعی ) 

او از طرح مطالعاتی شیوه‌های برخورد با تزئینات این بنا خبر می‌دهد که توسط جهاد دانشگاهی قزوین در حال اجرا است تا شیوه‌های علمی نوین برای رفتار با این دست سازه‌های بی‌نظیر را بیابند. 

 

( منبع تصویر : تقویم تاریخ صبور ، taghvimetarikh.com ) 

 

گنبد علویان امامزاده‌ای در گذر فراموشی 

«گنبدعلویان یکی از بقاع متبرکه و از اماکن مشهور به عنوان امامزاده در شهر همدان است که این وجه آن کم کم به فراموشی رفته و در یک قرن اخیر کمتر کسی به عنوان امامزاده از آن یاد کرده است.» این گلایه مدیرکل اوقاف و امور خیریه همدان است و از رسانه‌ها می‌خواهد امامزاده بودن گنبد علویان را به مردم بیشتر تاکید و تلقین کنند تا نسل حاضر هم داشته‌های غنی فرهنگی این مرز و بوم را بهتر بشناسند. 

حجت الاسلام رضا حاجی زین العابدینی می‌گوید: همدان شهر آرامگاه‌های مذهبی است و از لحاظ فراوانی، نسب و تبار قابل قیاس با هیچ کدام از شهرهای کشور نیست و گنبد علویان یکی از این بقاع شاخص است. وی اضافه می کند: هم اینک تهیه مستندی از این بنای تاریخی و مذهبی، چرایی و چگونگی ورود امامزاده‌ها به همدان و پیشینه و زندگی آن‌ها را در دستور کار داریم و در این راستا از اطلاعات محققان این دیار همچون استاد اذکایی، مرحوم عندلیب زاده و دکتر نظری بهره می‌بریم». 

 

 

او یادآوری می‌کند: در سالهای اخیر اشیا و اجناس ارزشمند موجود در بقاع استان جمع آوری و در موزه وقف گردآوری شده که مجموعه‌ای کم نظیر پدید آورده است و گردشگران بسیاری را به خود جلب می‌کند. سکه‌های عهد ساسانی و کتیبه امامزاده محسن و صدها شی با ارزش دیگر که مردم در گذشته به عنوان نذورات به این اماکن اهدا می‌کردند اکنون به عنوان جاذبه‌ای گردشگری به نمایش درآمده است. 

مخلص کلام اینکه هر چند پژوهش‌های محققان و باستان شناسان به روی فرضیه مسجد بودن گنبدعلویان خط بطلان می‌کشد و آرامگاه و امامزاده بودنش را بیشتر می پسندد اما این موضوع چیزی از عظمت این بنا نمی‌کاهد و مردمان این دیار همچون گذشته ارادت خاصی به خاندان ائمه اطهار(ع) دارند.این اثر باستانی شاهکاری از هنر و معماری اسلامی و یادمانی شایسته از عصر سلجوقی است که به خوبی کلکسیون گردشگری پایتخت تاریخ و تمدن را تکمیل کرده است و هر کدام از متولیان که می توانند، باید برای پایداری و ماندگاری این اثر باستانی بکوشند.

اضافه کردن گنبدی شکیل و بازسازی و مرمت سقف این آرامگاه، ساخت محتوای جدید و سازگار با ذائقه جوانان برای معرفی میراث کهن همدان و یا حتی آموزش و به روزرسانی راهنماهای گردشگری و آگاه سازی آنها از آخرین یافته های پژوهشی هر کدام سهمی از کاری بزرگ برای شناسایی گنبد علویان است که گنجینه ای بی‌بدیل از زیبایی و شگفتی در خود نهفته دارد.( منبع متن : خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران ، کد خبر: 84052274 ،گزارش از زهرا زارعی )