در این پست با شبکه هنر و معماری ستاوین همراه باشید تا نگاهی به مقبره یا همان برج شیخ شبلی  (Tomb and Tower of Sheikh Shebeli ) داشته باشیم... برج شبلی دماوند، یكی از بناهای تاریخی به شمار می رود كه در مركز این شهر واقعه شده و می توان آن را یكی از شاهكارهای معماری دوره سلجوقی دانست كه به پاس قدرشناسی و سپاسگزاری از شیخ ابوبكر دلف بن حجدر، توسط مردم ساخته شده است. ( ایرنا ، کد خبر: 83257669 ) این برج در منتهی الیه شرق شهر دماوند، بر فراز تپه ای مشرف بر شهر واقع شده است. برج شیخ شبلی دماوند، نمادی از تاریخچه این شهر است که در مرکز شهر و بین دو محله قدیمی ˈفرامهˈ و ˈ قاضیˈ از محله های قدیمی شهرستان قرار دارد.

 

منبع تصویر : ویکی پدیا ، دانشنامه آزاد

 

 برج شبلی یکی از نمونه های بارز شیوه معماری و اوج هنر در ایران بعد از اسلام است.  شبلی از طرف شمال به رودخانه تار، از جنوب به قبرستان وسیع دوره اسلامی، از شرق به دره ای كه خط الراس كوه جنوبی محسوب می شود و از غرب به یك باغ محدود است.قدیمی های دماوند این برج را «پاگنبد» می نامیدند زیرا بر روی تپه های كوه نیل و به صورت هشت ضلعی بنا شده است و به شیخ شبلی و یا برج شبلی شهرت دارد. با شبکه هنر و معماری ستاوین همراه باشید ... 

 

مقبره برج

در سرداب مقبره، اثری از قبر وجود ندارد. روایت های محلی، این مقبره را بنای یادبود او می دانند. شبلی همان عارف مشهور قرن سوم هجری است. در نام و نسبت او اختلاف زیادی وجود دارد و در منابع فارسی و عربی او را به نام های دلف بن حجدر، حجدربن خلف، دلف بن جفره، جعفربن یونس و محمدبن خلف خوانده اند. شیخ ابوبكر دلف بن حجدر، زاهد و پرهیزگار از مشایخ و محتشمان طریقت و سیدقوم اهل تصوف خوانده شده است..

آنطور كه روایت شده وی اصلا خراسانی بود و پدرش از قریه شبله یا شبیله از ناحیه اسروشنه از نواحی ماوراء النهر خراسان و پرده دار خلیفه عباسی بوده است. براساس مستندات تاریخی شهرت او شبلی و كنیه اش ابوبكر بود؛ سال 248 در بغداد یا سامره متولد شد. دوران جوانی وی در بغداد گذشت و به علت اشتغال پدر و دایی اش در درگاه خلفای عباسی به مقام سیاسی دست یافت؛ از طرف خلیفه وقت، حكومت دماوند به او داده، بعد از مرگ پدرش به بغداد فراخوان و از طرف خلیفه خلعت گرفت و پرده دار موفق عباسی شد.( ایرنا ، کد خبر: 83257669 )

دماوندی ها صدارت شبلی را دورانی می دانند كه در گسترش عدالت ، امنیت و رفاه نمونه بوده است و زمانی كه خبر فوتش در سال 334 هجری قمری در بغداد به گوش مردم دماوند رسید آنان نیز بنایی یادبود به نامش برپا داشتند كه هنوز بعد از دوره سلجوقی و قرون چهارم و پنجم یاد او در گوشه و كنار شهر و مردم دماوند زنده است.

 

منبع تصویر :  وب سایت کجارو ,  پویا جوانمرد 

 

نقشه برج

این بنا از بیرون هشت ضلعی و از داخل دایره، پی و پایه آن از لاشه سنگ و ملاط گچ است. برای ساخت این بنا ابتدا پلان چهار گوش بوجود آورده اند و سپس پایه هشت ضلعی را روی پلان ایجاد كرده اند؛ آنگاه ساختمان آجری روی این پایه ساخته شده است. براساس آنچه در مستندات تاریخی آمده این برج در ابتدا ساده و بعدها هشت ضلعی ساخته و تزئینات روكاری آن انجام شد؛ اكنون دو پوشش دارد كه در صورت از بین رفتن پوشش خارجی برج، پوشش اصلی شبلی باقی می ماند یا خیر؟

در گوشه های آن در هر ضلع ستون های نیم دایره ای تزئینی دیده می شود كه با آجر پخته ساخته شده و جنبه تزئینی دارد؛ گنبد آن نیز هشت ترك دارد كه با یك شكستگی با زاویه تند به طرف راس متمایل می شود. درِ ورودی در جهت شمال غربی واقع شده كه در گذشته به علت آسیب دیدگی، مورد بازسازی قرار گرفت و ارتفاع كل بنا از پایه آجری تا نوك گنبد 9متر و 89 سانتیمتر است. برج شبلی به سبك سردابه ساخته شده و چهارگوش است كه با چندین پله از درِ ورودی برج به قسمت سردابه راه دارد.( ایرنا ، کد خبر: 83257669 ) گنبد داخلی آن نیز به صورت كروی و عرقچین كه سطح زیرین آن به شیوه معماری خاص آجركاری طرح جناغی متحدالمركز شده كه یكی از شاهكارهای معماری آن زمان است.

 

منبع تصویر : tarood.ir

 

تزئینات برج

تزئینات برج با سبكی خاص و متفاوت از یكدیگر ساخته شده است.  زیبایی به كار رفته در قاب های این برج خیره كننده است و تزئینات هر شكل آن هنر منحصر به فرد ایرانیان را روایت می كند. ضلع شمالی برج لوزی شكل و برجسته با آجرهای افقی و با مهرهای ضربدری طرح لوزی در لوزی ایجاد شده است. در ضلع جنوبی آن نیز طرح های متفاوت لوزی با به كار بردن آجرهای افقی، عمودی و مهرهای ضربدری در میان آنها و طرح خفته راسته پله ای اجرا شده است.

همچنین ضلع جنوب شرقی طرح خفته راسته پله ای متفاوت از یكدیگر ساخته شده است. ضلع جنوب غربی نیز طرح لوزی به صورت خفته راسته پله ای و در ضلع شرقی طرح لوزی در لوزی و طرح لوزی خفته راسته پله ای اجرا شده است. در ضلع شمال غربی، ورودی برج واقع شده است و بالای ورودی دو طاقچه مقرنسی، طرح ستاره ای كه با تركیب دو مربع كه در داخل یكدیگر چرخیده اند به وجود آمده است.
در ضلع غربی لوزی برجسته و گود با استفاده از آجرهای افقی و مهرهای ضربدری طرح هشت وجهی هندسی را نشان می دهد.

هیچ گونه عتیقه یا آثار تاریخی از جمله سفال یا كتیبه در زیر برج وجود ندارد و هیچ مدركی نیز دال بر وجود چنین اشیایی در برج نیست اما از جمله جاذبه های این برج دو پوششی بودن ساختمان آن است كه در صورت تخریب روكش خارجی آن، روكش داخلی باقی می ماند.( ایرنا ، کد خبر: 83257669 ) یكی دیگر از جاذبه های ساخت این بنا وجود حفره های هواگیر در آن است كه برای تخلیه هوا و در ساخت و سازهای برج استفاده شده است.

 

منبع تصویر : tarood.ir ،  پایگاه خبری تارود دماوند

 

ساختمان برج ابتدا به‌صورت هشت‌ضلعی ساده ساخته‌شده، سپس تزیینات روکاری آن به‌طور جداگانه انجام‌گرفته است. تزیینات را با سبک خاصی  و متفاوت از یکدیگر تزئین کرده‌اند. در کل 30 قاب  در اسپر بنا به‌کار برده‌اند که 22 قاب تزیینات اسپر بنا را تشکیل می‌دهد. 8 قاب دیگر که در زیر گنبد به‌کاررفته، همگی به‌صورت مستطیل شکل افقی ساده می‌باشند که در هر ضلع  تکرار شده است. احتمال می‌رود جای تزیینات کاشی بوده که ریخته است.

​تزیینات هر ضلع به شرح زیر است:

–  ضلع شمالی: لوزی برجسته با بکار بردن آجرهای افقی و با مهرهای ضربدری، طرح لوزی در لوزی با به‌کار بردن آجرهای  عمودی

–  ضلع جنوبی: طرح‌های متفاوت لوزی با به‌کار بردن آجرهای افقی و عمودی و مهرهای پربدری در میان آن‌ها، طرح خفته راسته پله‌ای

–  ضلع جنوب شرقی: طرح خفته راسته پله‌ای متفاوت از یکدیگر

– جنوب غربی: طرح لوزی به‌صورت خفته راسته پله‌ای

–  ضلع شرقی: طرح لوزی در لوزی، طرح لوزی خفته راسته پله‌ای

– ضلع شمال غربی: ورودی در این ضلع واقع‌شده است. بالای ورودی دو طاقچه مقرنسی (گوشواره‌ای)، طرح ستاره‌ای که با ترکیب دو مربع که در داخل یکدیگر چرخیده‌اند به‌وجود آمده است. .

–  ضلع غربی: لوزی برجسته و گود با استفاده از آجرهای افقی و مهرهای ضربدری، طرح هشت‌وجهی هندسی. ( منبع : پایگاه خبری تارود دماوند ، tarood.ir ) 

 

منبع تصویر : tarood.ir ، عکاس: میثم توکلی

 

نقشه برج

از بیرون هشت ضلعی و از داخل دایره است. پی و پایه از لاشه‌سنگ و ملاط گچ است. ابتدا پلان چهارگوش به وجود آورده سپس پایه هشت ضلعی را روی پلان ایجاد کرده، آنگاه ساختمان اجری روی این پایه ساخته‌وپرداخته شد.  یکی از ویژگی های ساختمانی برج «سردابه» می‌باشد. که به شکل چهارگوش می‌باشد.

 

قسمت بیرونی برج

نمای بیرونی طرح هشت ضلعی دارد که گوشه‌های آن در هر ضلع، ستون‌های نیم دایره ای تزئینی دیده می‌شود. این ستون‌های نیم دایره ای با آجر پخ ساخته‌شده و در ساختمان برج هیچگونه عملکردی نداشته و صرفاً جنبه تزئیناتی دارد. بعضي از ستون‌ها در قسمت پایه آسیب دیده‌اند.

برج ابتدا به‌صورت هشت ضلعی ساده ساخته‌شده، سپس تزئینات روکاری آن انجام‌شده است. به غیر ازورودی که به علت ایجاد درگاه که دو اسپر تزئینی دارد، تمام سطوح جانبی برج سه اسپر عمودی چهارگوش دارد که هر کدام با نقشی مخصوص با آجر تزئین شده‌اند. اين تزئینات درروی پایه در بعضی قسمت‌ها آسیب دیده‌اند. ارتفاع کل بنا از پایه اجری تا نوک گنبد 89/9 متر است.( منبع : پایگاه خبری تارود دماوند ، tarood.ir ) 

 

 

درگاه ورودی برج

ورودی برج که در جهت شمال غربی واقع‌شده، فاقد در بوده و درگذشته به علت آسیب زیادی که دیده بود، موردبازسازی قرار گرفت.

 

قسمت داخلی برج

اتاق اصلی آرامگاه، دایره‌ای و قطر کف این  اتاق 85/4 متر است مثبت سطوح جانبی این دیدارها تا زیر گنبد  ، با گچ  پوشانده شده است. این دیوارها به‌صورت یکپارچه بود و از کف تا شروع حلقه گنبد تقريباً 27/7  متر است. این دیوارها از نیمه آن به‌طرف بالا، 1 شیب محسوسی به چشم می‌خورد به همین جهت زیر حلقه گنبد از قطر کف آرامگاه 30 سانتی‌متر کمتر است.  این بنا به روایت مردم دماوند، در حلقة داخلی گنبد زنجیری آویزان بود که اندازه آن تا کف آرامگاه می‌رسید. این زنجیر توسط سودجویان به سرقت رفته است.

 

منبع تصویر : tarood.ir ،  پایگاه خبری تارود دماوند

 

سردابه برج

ازکف تا طاق گهواره‌ای 45/2 متر است و ارتفاع دیواره های آن تا پاکار قوس به 95 سانتی‌متر می‌رسد. شواهد امر حاکی از این است که مورد مرمت  و تعمیر واقع‌شده است. سودجویان  عتیقه بارها این مکان را تخریب نمودند. در این قسمت آثار قبری به‌دست نیامده است.( منبع : پایگاه خبری تارود دماوند ، tarood.ir ) 

 

 

گنبد برج ، گنبد بیرونی : 

گنبد بیرونی به‌صورت هشت ترک است که زوایای تند آن با یک شکستگی (شیب دار) به‌طرف رأس متمایل است. عکسی از برج شبلی از آلبوم خانه سلطنتی، گنبد برج را  قبل از مرمت‌های دوره اخیر نشان می‌دهد.

گنبد برج ، گنبد داخلی :

گنبد داخلی به‌صورت کروی و عرقچین است که سطح زیرین آن به شیوه  معماری خاص آجرکاری طرح جناغی متحدالمرکز می‌باشد که شاهکاری از فن معماری است و قابل مقایسه با گنبد ارسلان جاذب است.

 

منبع تصویر : tarood.ir ،  پایگاه خبری تارود دماوند

 

ثبت در فهرست آثار ملی ایران

برج شیخ شبلی به عنوان یکی از یادگارهای بر جای مانده از هنر معماری دوره سلجوقیان در ایران و شهر زیبای دماوند، در تاریخ ۲۹ خرداد سال ۱۳۵۱ هجری شمسی با شماره ثبت ۹۲۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. (  کجارو ,  پویا جوانمرد )

 

منبع تصویر : tarood.ir ،  پایگاه خبری تارود دماوند

 

 

ساماندهی سایت تاریخی برج شبلی

شهرام شریفی رئیس اداره میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان دماوند در خصوص این برج توضیح داد: طی سال های اخیر این بنا دو بار مرمت و سازه ها به روز شده و همچنین ساماندهی فضای پیرامونی برج در دستور كار گرفته است كه در نظر داریم با حمایت بخش خصوصی و ورود سرمایه گذار، شاهد رونق بیش از پیش این مكان تاریخی باشیم. وی خاطرنشان كرد: با توجه به تخصیص بودجه ای برای مرمت این بنا امیدواریم در سال 98 با توجه به اینكه این برج تاریخی جزو پربازدید ترین اماكن منطقه است، شاهد ساماندهی بهتر این مكان باشیم.
برج هشت ضلعی شیخ شبلی دماوند در تاریخ 29 خرداد سال 1351 به شماره 920در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.( ایرنا ، کد خبر: 83257669 )

 

منبع تصویر :  وب سایت کجارو ,  پویا جوانمرد