دیوار بزرگ گرگان ( دیوار بزرگ اسکندر ) , سومین دیوار تاریخی جهان به طول 200 کیلومتر

در این پست با شبکه هنر و معماری ستاوین همراه باشید تا نگاهی به دیوار بزرگ گرگان یا دیوار بزرگ اسکندر یا دیوار سرخ که در متون قدیمی با نام مار سرخ نیز نامیده شده‌ است , داشته باشیم ...  دیواری تاریخی که از کنار دریای خزر در ناحیه گمیشان آغاز شده و تا کوه‌های گلیداغ در شمال شرق کلاله ادامه یافته‌ است. هم‌اکنون تقریباً تمام این دیوار از بین رفته است و تنها بخش‌های کوچکی از آن که در زیر خاک مدفون مانده ، باقی است . دیوار تاریخی گرگان پس از دیوار چین ( به طول شش هزار کیلومتر ) ، بزرگترین دیوار دفاعی جهان است . این دیوار عظیم تاریخی که ۲۰۰ کیلومتر طول دارد در ۲۹ تیرماه سال ۱۳۷۸ به ثبت ملی رسیده‌است .

عکس این دیوار نخستین بار توسط اریک اشمیت باستان‌شناس آمریکایی ثبت شد. آقای اشمیت باستان‌شناس آمریکایی که با هواپیمای خود در سالهای ۱۳۱۵و ۱۳۱۶ از نقاط باستانی ایران عکاسی می‌کرد، در منطقه گرگان دیوار قرمز رنگی را دید که از سمت دریای خزر به طرف کوه‌های گلیداغ امتداد دارد. او از این دیوار عکس گرفت و این عکس‌ها سندی برای تحقیقات باستان شناسان ایرانی و خارجی بر این دیوار شد. ( منبع : ویکی پدیا ) 

نام :

از آنجا که این دیوار در جنوب دهستان ( در ترکمنستان کنونی ) و شمال گمیشان آغاز می‌شده و از نزدیکی گرگان و رود گرگان نیز می‌گذشته به این اسامی نیز نامبردار گشته‌ است. همچنین محمد بن نجیب بکران در جهان نامه نام این دیوار را تجنبار نوشته و آرنه باستان‌شناس سوئدی نیز در تپه‌های باستانی دشت گرگان به این نام اشاره دارد. همچنین در متون قدیمی با نام مار سرخ نیز نامیده شده‌است . ( منبع : ویکی پدیا ) 

احداث :

بسیاری از کارشناسان براین باورند دیوار تاریخی گرگان همزمان با دیوار چین ساخته شده و هر دوی این بناها برای مقابله با گروهی از مهاجمان به نام هپتال‌ها که از شمال وارد می‌شده‌اند ساخته شده‌است. ابن اسفندیار، پدر تاریخ مازندران و نویسنده کتاب تاریخ طبرستان، و رابینو، نویسنده فرنگی دوره قاجاریه، در کتاب‌های خود احداث این دیوار را به فرخان بزرگ که از سلسله دابویگان تبرستان بود نامبرده‌اند.  اتفاق نظر است که این دیوار برای جلوگیری از تاخت و تاز قبایل صحراگرد بنا شده بود، ابن خردادبه در مسالک و الممالک از تصرف این دیوار به‌دست صول (چول) پادشاه ترکان می‌نویسد و ثعالبی نیز در غرور ملوک فرس و سیرهم نام دیوار را دربند صول یا دروازه صول می‌نویسد. ( منبع : ویکی پدیا ) 

مکان :

دیوار بزرگ اسکندر از ساحل کمش تپه در جنوب رود اترک و شمال بندر ترکمن آغاز می‌شود، اما انتهای آن به روشنی مشخص نیست. مصب رود گرگان، روستای خوجه لر، کوه‌های گلیداغ یا قله کوه علی‌آباد کتول.

در سال۱۳۱۶، اریک اشمیت خلبانی آمریکایی که با هواپیمای خود از نقاط باستانی ایران عکاسی می‌کرد، در منطقه گرگان متوجه وجود دیوار قرمز رنگی شد که از سمت دریا به طرف کوه‌های پیش کمر می‌رود. عکس برداری‌های او اسناد مهمی را برای باستان شناسان بعدی برجای گذاشت. در سال۱۳۵۰، محمد یوسف کیانی باستان‌شناس ایرانی با انجام مطالعاتی طول دیوار را در حدود ۱۷۵ کیلومتر برآورد کرد.

اندازه :

ارقام گوناگونی دربارهٔ طول این دیوار وجود دارد، از پنج تا صد و هشتاد فرسنگ، که ممکن است به دلیل نابودی بخش‌هایی از دیوار و همچنین بریده‌بریده بودنش باشد. در این مورد نجیب بکران به دیواری که از درگز تا سرخس ادامه می‌یابد اشاره کرده و می‌گوید «معلوم نیست تا هم خود از دیوار است یا آن خود دیواری دیگر است…»

در مورد جنس دیوار نیز گفتار گوناگونی وجود دارد؛ بلاذری آن را از سنگ و سرب، ابن فقیه از آجر و آهک، ابن خردادبه از آجر و گچ، فردوسی از سنگ و گچ، ثعالبی از سنگ مرمر (بخشی از آن) و نجیب بکران از خشت پخته می‌نویسند. بخشی از دیوار که در روستای گوگجه (شمال کلاله) از زیر خاک بیرون آمده، از آجرهای بزرگ ساخته شده‌است.

بررسی‌های گروه باستان شناسان ایرانی و باستان شناسان دانشگاه‌های ادینبورگ و دورهام، نشان می‌دهد در ساخت این دیوار عظیم ده‌ها میلیون قالب آجر به کار رفته‌است. آنان شواهدی از تعداد زیادی کوره و کارگاه ساخت آجر در طول دیوار و در فواصل نزدیک به آن یافته‌اند که نشان دهنده کارگاه صنعتی بسیار بزرگ برای احداث این دیوار است.

طبق برآوردها۳۰هزار سرباز می‌توانستند در طول دیوار مستقر شوند. باستان شناسان با نمونه برداری و آزمایش خاکسترها و زغال‌های بر جای مانده در کوره‌های آجرپزی، نشان دادند که قدمت دیوار به قرن‌های پنج و ششم میلادی می‌رسد.( منبع : ویکی پدیا ) 

آثار تاریخی :

از دیوار بزرگ اسکندر در تعداد زیادی از نوشته‌های تاریخی یاد شده‌است. از جمله آن‌ها؛( منبع : ویکی پدیا ) 

۲۵۰ هجری: بلاذری در فتوح البلدان
۲۹۰ هجری: ابن فقیه در البلدان
۳۰۰ هجری: ابن خردادبه در مسالک و الممالک
۳۷۲ هجری: حدود العالم من المشرق الی المغرب
قرن چهارم: فردوسی در شاهنامه
قرن پنجم: ثعالبی، غرور ملوک فرس و سیرهم
۴۴۳ هجری: گردیزی، زین‌الاخبار
۶۰۵ هجری: محمد نجیب بکران، جهان نامه

آثار معاصر :

شماری از کتب تاریخدانان معاصر که دربارهٔ دیوار بزرگ اسکندر نوشته‌اند؛

مارکوارت در شهرستان‌های ایران
رابینو در سفرنامه طبرستان و استرآباد
رومن گیرشمن در ایران از آغاز اسلام تا ساسانیان
سعید نفیسی در تاریخ تمدن ایران ساسانی
مسیح ذبیحی در استرآباد نامه
اسدالله معینی در جغرافیای تاریخی گرگان و دشت
امین گلی در تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمن‌ها
لسترنج در سرزمین‌های خلافت شرقی

پیشینه :

قدمت این دیوار که از آجرهای گلی سرخ رنگ ساخته شده به دوره ساسانی بازمی‌گردد. یک تیم باستان‌شناسی مرکب از محققان ایرانی و بریتانیایی موفق شده‌اند تاریخ احداث آنرا سده ۵ یا ۶ میلادی تعیین کنند. پادشاهان ساسانی که با امپراتوری روم شرقی جنگ‌های مداومی داشتند از سوی شمال نیز با تهدید قوم هون (Hun) و دیگر اقوام شمالی رو به رو بودند؛ بنابراین دیوار می‌توانست محل رخنه این اقوام را به داخل ایران در فواصل کوهستان‌های قفقاز و خط ساحلی دریای مازندران ببندد.

پیروز، پادشاه ساسانی در سال های۴۵۹ تا۴۸۴میلادی زمانی که با هون‌های سفید نبرد می‌کرد مدتی را به‌طور متناوب در منطقه گرگان گذرانده‌است بنابراین احتمالاً او یا پادشاه ساسانی دیگری (قبل یا بعد از او) برای محافظت از دشت حاصل خیز گرگان در برابر هون‌ها، این دیوار را ساخته‌است.( منبع : ویکی پدیا )  تحقیقات روی یکی از دژها یا سربازخانه‌های این دیوار دفاعی نشان می‌دهد که حداقل تا یک قرن پس از ساخته شدن فعال بوده‌است و نشانه‌هایی از حضور سربازان در آن دیده می‌شود اما بعد از آن به عللی متروک شده‌است. از جمله دلایل متروک شدن این تأسیسات دفاعی می‌تواند نیاز به حضور سربازان بیشتر در نبرد با امپراتوری بیزانس یا مقاومت در برابر حمله اعراب بوده باشد.

اهمیت تاریخی :

این دیوار از دیوار هادریان که توسط امپراتور هادریان در مرز انگلستان و اسکاتلند احداث شد طولانی‌تر و از بسیاری از بخش‌های دیوار چین، بیش از هزار سال کهن‌تر است. تصور می‌شود که این دیوار سومین دیوار بزرگ تاریخی (بعد از دیوار چین و دیوار سمیز آلمان) جهان و بزرگترین دیوار آجری دنیا باشد. این دیوار همچنین طولانی‌ترین اثر تاریخی ایران است که طی ۹۰ سال ساخته شده‌است.

بررسیهای باستان‌شناسی نشان می‌دهد که مهندسی ایران و امپراتوری ساسانی به خوبی با مهندسی امپراتوری روم رقابت داشته یا حتی از آن پیشی گرفته‌است. بررسی‌های اخیر این دیوار، بینشی اروپایی مدار نسبت به تاریخ جهان را به چالش می‌گیرد.( منبع : ویکی پدیا ) 

در زمان احداث «مار سرخ» سطح آب دریای مازندران پایین‌تر از سطح کنونی آن بوده؛ بنابراین محتمل است برخی از قسمت‌های این دیوار دفاعی اکنون زیر آب فرو رفته باشد. کاوش‌های سال ۲۰۰۷ زیر آب‌های خلیج گرگان بخش‌هایی از دیواری به نام دیوار «تمیشه» را آشکار کرد که گمان می‌رود در نقطه‌ای به دیوار گرگان متصل می‌شده است. حدس‌هایی نیز در این مورد وجود دارد که بخش‌های زیر آب دریا، قسمت‌هایی از پادگانی بزرگ یا حتی بندری ساسانی باشد. گرچه در این زمینه باید تحقیقات بیشتری صورت پذیرد.

ضمن کاوش دیوار دفاعی گرگان اشیای گوناگونی مانند سفال، شیشه و فلز به دست آمد که در بین این اشیا سفال از اهمیت بیشتری برخوردار است. سفالینه‌های دیوار را می‌توان به ۳ گروه ذبل تقسیم‌بندی کرد: سفال خاکستری دوره اشکانی، سفال قرمز دوره اشکانی، سفال قرمز دوره ساسانی.

نخستین پژوهش‌های باستان‌شناسی این دیوار توسط ژاک دمورگان فرانسوی صورت گرفت. بعد از او باستان‌شناس سوئدی «آرن» در سال ۱۳۱۲ شمسی بخشی از دیوار گرگان را به صورت پیمایشی شناسایی و معرفی کرد. در سال۱۳۱۶، اریک اشمیت، خلبان آمریکایی، که با هواپیمای خود از نقاط باستانی ایران عکاسی می‌کرد، با پرواز بر فراز منطقه خط قرمز رنگی را روی زمین مشاهده کرد که با پیچ و تاب از دریا به سمت کوه‌های پیش کمر در شرق استان ادامه یافته است. عکس‌برداری‌های او اسناد مهمی را برای باستان‌شناسان بعدی بر جای گذاشت. در سال ۱۳۵۰، محمد یوسف کیانی، باستان‌شناس ایرانی، با انجام مطالعاتی طول دیوار را در حدود ۱۷۵ کیلومتر برآورد کرد.  ( منبع : وب سایت کجارو , نویسنده : نرگس صالح نژاد )

طبق برآوردها ۳۰هزار سرباز می‌توانستند در طول دیوار مستقر شوند. تحقیقات روی یکی از دژها یا سربازخانه‌های این دیوار دفاعی نشان می‌دهد که حداقل تا یک قرن پس از ساخته شدن فعال بوده‌ و نشانه‌هایی از حضور سربازان در آن دیده می‌شود، اما بعد از آن به عللی متروک شده ‌است. از جمله دلایل متروک شدن این تأسیسات دفاعی می‌تواند نیاز به حضور سربازان بیشتر در نبرد با امپراتوری بیزانس یا مقاومت در برابر حمله اعراب بوده باشد.

پشت ديوار گرگان ۳۶ قلعه با وسعت‌های ۵ تا ۲۰ هكتار شناسايی شده‌اند كه همه‌ آن‌ها ويژگی‌های دفاعی دارند. البته در نواحی غربی ديوار كه بيشتر دشت و بيابان است و ديد بيشتری وجود دارد قلعه‌ها با تراكم كمتری ساخته شده‌اند، ولی در نواحی شرقی كه تپه ماهور و كوهستان بيشتری به‌ چشم می‌خورد قلعه‌ها متراكم‌تر هستند. يكی از نكات جالب توجه درباره‌ اين قلعه‌ها اين است كه علاوه بر ارگ، حصار و برج و بارو همه‌ آن‌ها نيز خندق داشته‌اند. خندق دیوار بیشتر در نواحی شرقی قلمرو دیوار بزرگ گرگان سالم و دست نخورده باقی‌مانده و در بعضی قسمت‌ها در داخل آن کشاورزی صورت می‌گیرد. همچنين بزرگ‌ترين قلعه در ميان اين قلعه‌های پشتيبان، ۳۳۰ هكتار وسعت دارد.  ( منبع : وب سایت کجارو , نویسنده : نرگس صالح نژاد )

بررسی‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که مهندسی ایران و امپراتوری ساسانی به خوبی با مهندسی امپراتوری روم رقابت داشته یا حتی از آن پیشی گرفته ‌است. می‌توان گفت مستحکم‌ترین دیوار دفاعی بوده که به دست معماران ایرانی ساخته شده است. يكی از جنبه‌هايی كه ديوار گرگان را با ۱۷۰۰ سال قدمت مطرح كرده، به مهندسی آن مربوط می‌شود كه از ديوار چين و سیمز پيشرفته‌تر است. در ديوار چين از مصالحی مانند سنگ، چوب و آجر استفاده شده، ولی تمام ۲۰۰ كيلومتر ديوار گرگان از آجر ساخته شده است و اين نشان از مهندسی قوی به كار رفته در اين ديوار دارد.

دیوار دفاعی یا دیوار بزرگ گرگان که یکی از آثار شگفت‌انگیز معماری پیش از اسلام به شمار می‌آید، هم اکنون از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران به‌عنوان یکی از گزینه‌های اصلی برای ثبت در فهرست آثار میراث جهانی (یونسکو) مطرح است، اما به دلیل تغییراتی که توسط ساکنان اطراف این دیوار در ساختار خود دیوار و تأسیسات آن شده و همچنین به دلیل تغییرات فرسایش آب و هوایی بخش زیادی از دیوار یا نابود یا زیر خاک مدفون شده است. از سویی به دلیل وجود روستاهایی در مسیر و همچنین زمین‌های کشاورزی روی این دیوار، میراث فرهنگی عملا با چالشی جدی برای ثبت جهانی این میراث عظیم روبه‌رو است.  ( منبع : وب سایت کجارو , نویسنده : نرگس صالح نژاد )