گنبد سلطانیه , سومین گنبد بزرگ جهان , زنجان

با شبکه هنر و معماری ستاوین همراه باشید تا نگاهی به گنبد سلطانیه , آرامگاه اُلجایتو که بین سال‌های در ۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ میلادی به دستور خودش در شهر سلطانیه ( پایتخت ایلخانیان ) ساخته شد و از آثار مهم معماری ایرانی و اسلامی به‌ شمار می‌رود , داشته باشیم ... گنبد سلطانیه در فهرست آثار میراث جهانی به ثبت رسیده‌است . گنبد این بنا سومین گنبد بزرگ جهان بعد از گنبد کلیسای سانتا ماریا دل فیوره، و گنبد مسجد ایاصوفیه است. ( منبع متن : ویکی پدیا ) 

گنبد سلطانیه بزرگترین گنبد آجری جهان است که در حدود 500 سال پیش و به دستور سلطان محمد خدابنده ساخته شده و در شهر سلطانیه واقع در 43 کیلومتری جنوب شرقی زنجان ، و در ارتفاع 2000 متری از سطح دریا قرار دارد.  طبق روایات تاریخی، سلطان مغول که به تازگی شیعه شده و از الجایتو به محمد خدابنده تغییر نام داده بود ابتدا می خواسته این بارگاه را برای انتقال پیکر حضرت علی (ع) از نجف اشرف به سلطانیه بنا کند که وقتی با مخالفت علما مواجه شده از این کار منصرف شده و پس از مرگش، جنازه خودش را در اینجا به خاک سپردند.

ارتفاع گنبد حدود 46 متر و قطر دهانه آن حدود 26 متر است , که بعد از گنبدهای سانتاماریا در فلورانس ایتالیا و  ایاصوفیه در استانبول ترکیه ، سومین گنبد بزرگ جهان به حساب می آید . بنای اصلی از ساختمان پایه که شامل بنایی 8 ضلعی و شبستان اصلی است و هشت ایوان در اطراف و خود گنبد و هشت مناره در کنار آن که برای اذان گفتن استفاده می شده و در حال حاضر قسمت هایی از آن تخریب شده، تشکیل شده است. در ابتدای ساخت بنا، تزئینات داخلی از کاشیکاری هایی مزین به آیات قرآن و اسماء ائمه شیعه تشکیل شده بود که چندی بعد و بنا به دلایل نامعلوم، سلطان محمد خدابنده دستور گچ اندود کردن کاشیکاری بنا را صادر کرد.( منبع متن : لست سکند ) 

در چند سال اخیر محوطه بیرون گنبد، درخت کاری شده و امکانات رفاهی از قبیل سرویس های بهداشتی، نیمکت، بازارچه صنایع دستی، و مکان هایی برای صرف غذا و خوراکی در آن تعبیه شده است در داخل گنبد هم راهنمایانی هستند که شما را با تاریخچه گنبد و ساختار و زیبائی های آن آشنا می کنند.  برای رفتن به شهر سلطانیه که گنبد در آن واقع شده می توانید از جاده اصلی قزوین- زنجان و پس از گذشتن از شهرهای هیدج و صائین قلعه، به سمت سلطانیه حرکت کنید و یا از طریق آزادراه تهران- قزوین- زنجان و قبل از رسیدن به شهر زنجان به سمت سلطانیه بپیچید.

گنبد مزبور در پنج فرسخی سمت شرقی شهر زنجان در داخل باروی شهر قدیم سلطانیه قرار گرفته و بنایی است هشت ضلعی که طول هر ضلع آن ۸۰ گز است. هشت مناره نیز در اطراف گنبد دارد؛ و قدیمی‌ترین گنبد دوپوش موجود در ایران است. رنگ گنبد آبی است. بر روی این اضلاع گنبد بلندی قرار نوشته‌اند. ارتفاع بنا ۴۸٫۵ متر و قطر دهانه داخلی آن ۲۵٫۵ متر می‌باشد در قسمت بالایی آن ساختمان دور تا دور اتاق‌ها و غرفه‌گرفته. خود گنبد از کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ پوشیده و سقف داخل اتاق‌های بالا با گچ‌بری‌ها و آجرهای رنگارنگ تزیین یافته‌است. در حاشیه طاقها آیات قرآنی و اسماالله با خط جلی نوشته شده‌است. حکاکی‌هایی در آجرهای دیوارها و سقف‌های رنگین بنا نیز دیده می‌شود. تزیینات و چگونگی ساخت این آرامگاه در واقع نقطهٔ عطفی در معماری آن دوران بوده به این شکل که سبکی جدید را در معماری به‌وجود آورده که از معماری سلجوقی جدا شده‌است.

• پیشینه

ساخت این گنبد در سال ۷۰۲ هجری قمری به دستور الجایتو در شهر سلطانیه، پایتخت آن زمان ایلخانیان آغاز شد و در سال ۷۱۲ هجری قمری به اتمام رسید. بعضی از تاریخ نویسان نوشته‌اند سلطان محمد خدابنده این گنبد و بنای عظیم را بنا کرد که اجساد ائمه اول و سوم شیعیان یعنی امام علی علیه السلام و امام حسین علیه السلام را از آرامگاهای خود به آنجا منتقل کند؛ ولی به علت خوابی که دید از این عمل منصرف شد.

دالان‌های تودرتویی در سردابهٔ این بنا موجود است که حدس زده می‌شود برای اجرای مراسم خاصی به کار می‌رفته‌است. حتی حدس می‌زنند که سلطان محمد خدابنده پس از مدتی از اسلام روی برگردانده و دوباره به اصل خود برگشته و شمن شده و این دالان‌ها و فضاها برای اجرای مراسم مذهبی خاص پس از مرگ وی بوده‌است. البته جسد وی نیز به جای دفن در سردابه، در کوه‌های اطراف دفن شده‌است. گفته می‌شود در ساخت گنبد بزرگ شهر فلورانس از این گنبد الگوبرداری شده‌است. بنای این گنبد که بعد از گنبدهای سانتاماریا دلفیوره و ایاصوفیه سومین گنبد بزرگ دنیاست.

• معماری

این بنا باشکوه‌ترین ساختمان شیوه آذری و شاید کل معماری ایران است که در کنار آن آرامگاه سلطان محمد خدابنده (الجایتو) ساخته شده‌است. از ارسن بزرگ سلطانیه که در بر گیرندهٔ بیمارستان، خانقاه و میانسرای آن بوده، تنها گنبدخانه و آرامگاه الجایتو بازمانده‌است. میان سرای نام برده شاید به اندازهٔ دو برابر میدان نقش جهان بوده‌است. فضای تربت خانه‌ها بعدها به آن افزوده شده‌است.

گنبد دارای ارتفاع ۴۸٫۵ متر و قطر دهانه ۲۵٫۵ متر می‌باشد که در سال ۷۰۳ (ه‍. ق) به دستور الجایتو (سلطان محمد خدابنده) برای انتقال پیکر علی ابن ابیطالب از نجف به سلطانیه ساخته شد. این بنا در ۱۰ سال توسط ۳۰۰۰ نفر کارگر ساخته شد.

این بنا شامل ۸ ایوان و ۸ مناره است که گفته می‌شود از ۸ در بهشت (ابواب البر یا درهای نیکی) الگو گرفته‌است. بنا دربرگیرنده دو دوره تزئینات می‌باشد. دور اول تزئینات آجر و کاشی بوده که به واسطه آجر و کاشی آیاتی از قرآن و نام الله و محمد و علی و نام سلطان نوشته شده‌است اما پس از مدتی به دلیلی ناشناخته سلطان محمد خدابنده دستور پوشانیدن تزئینات کاشی با اندود گچ را می‌دهد.

گنبد سلطانیه شامل سه بخش اصلی ورودی، تربت‌خانه و سردابه است.

سلطان الجایتو پس از نومید شدن از انتقال پیکر امیرالمومنین، مقداری از خاک نجف و کربلا به سلطانیه انتقال داد و در ساخت قسمتی از گنبد استفاده کرد , که به تربتخانه مشهور است. سلطان سفارش کرده بود که در سردابه دفن شود. الجایتو ۲ سال پس از پایان ساخت گنبد در سن ۳۴ سالگی بر اثر بیماری درگذشت. سرداب، محل دفن سلطان است اما عده‌ای از تاریخ نگاران این‌گونه نوشته‌اند که سلطان در جایی غیر از سردابه دفن شده‌است.

• نمای داخلی گنبد 
• تزئینات داخلی بنای گنبد سلطانیه شامل گچ بری ، مقرنس کاری، کاشیکاری، خطوط تزئینی و تزئینات آجری متنوع است. گنبد سلطانیه مجموعه‌ای است بی‌نظیر از اصیل‌ترین هنرهای تزئینی ساختمانی ایران زمین. بر روی دیوارهای داخلی بنا، طرح‌هایی به خط بنایی با ترکیب کاشی آبی رنگ و آجر، کلمات الله، محمد و علی و تلفیق کلمات محمد و علی و ترکیب‌های پیچیده هندسی از کلمه علی ساخته شده است.

• سلطان محمد خدابنده که بود؟

سلطان محمد خدابنده پسر ارغون خان و هشتمین پادشاه دوره ایلخانی بود که با نام الجایتو شهرت داشت. وی در ابتدا به پیروی از آیین پدری به شمنیسم روی آورد. شمنیسم یا شمن باوری نام یک رشته باورهای سنتی در برخی اقوام بدوی و مربوط به دوران پیش از تاریخ می باشد که در ابتدا در سراسر جهان پیروانی را داشته است.

این پادشاه پس از مدتی به پیروی از مادر به آیین مسیحیت درآمد و نامش را به نیکلاس تغییر داد. چندی بعد تحت تاثیر علامه حلی و یکی از همسرانش و وزیرش شیخ فضل الله، دین اسلام را انتخاب نمود و نام سلطان محمد خدابنده را برای خود برگزید. الجایتو در سن ۳۴ سالگی و ۲ سال بعد از اتمام کار ساخت گنبد بر اثر بیماری دار فانی را وداع گفت و پیش از مرگش وصیت نمود او را در سردابه گنبد سلطانیه به خاک بسپارند.