کعبه زرتشت , رازهای ناگشوده مکعب باستانی

کشور  : ایران
استان : فارس
شهرستان : مرودشت
نام‌های دیگر  : کُرنای‌خانه , نقاره‌خانه
نام‌های قدیمی : بُن‌خانک (در دورهٔ ساسانی)
نوع بنا : بُرج و اتاقک سنگی
کاربری : نامشخص
دیرینگی : نیمهٔ اول قرن ششم قبل از میلاد
دورهٔ ساخت اثر : هخامنشی
بانی اثر : نامشخص
مالک فعلی اثر : سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری
شمارهٔ ثبت ۲۱
تاریخ ثبت ملی ۲۴ شهریور ۱۳۱۰

اینجا را «کعبه زرتشت» نامیده اند؛ نامی اشتباه برای بنایی که هیچ چیز از آن نمی‌دانیم؛ نه از کاربری اش و نه از نام اصلی اش. بنایی که از اسرارآمیزترین ساخته‌های به جامانده از تاریخ برای مورخان و باستان شناسان ایران است. بنای سنگی بزرگ مکعب مانندی در مجموعه نقش رستم و در جوار گور دخمه شاهان هخامنشی و نقوش برجسته گروهی از شاهان ساسانی، که در دوران اسلامی مردم با توجه به شکلش، آن را «کعبه» و با اطلاع به بازگشتش به دوران پیش از اسلام، به زرتشت، پیامبر باستانی ایران نسبت داده و «کعبه زرتشت» نامیدند. این بنا چیست و کاربری اش در دوران باستان چه بوده است؟ ( منبع : روزنامه خراسان )

در روستای زنگی‌آباد از شهرستان مرودشت و در حدود ۵ کیلومتری شهر پارسه یا همان تخت‌جمشید، در محدوده نقش رستم، بنایی به یادگار مانده است که بعد از گذران سالیان طولانی هنوز کاربرد آن بصورت دقیق مشخص نیست، بنایی که حدس‌های بسیاری درمورد آن زده شده ولی تاکنون نتوانسته‌اند کاربرد آن را مشخص کنند. در محوطه نقش رستم بناهای یادبودی از دوره عیلامیان، هخامنشیان و ساسانیان به چشم می خورد که از سال ۱۲۰۰ پیش از میلاد تا ۶۲۵ میلادی همیشه مورد توجه بوده است. رو به روی کوه، بنایی سنگی وجود دارد که به کعبه زرتشت معروف است. جالب اینجاست که این محل در هیچ یک از اسناد تاریخی به‌عنوان مکانی جهت نیایش مردم شناخته نشده است . ( منبع متن : لست سکند ) 

نام محلی این بنا، کُرنای خانه یا نقاره خانه است. بخاطر بخشی از داخل بنا که از دود پوشیده شده، مورخان آن را مکانی برای پرستش آتش می‌دانند و از آن‌جایی که به ‌اشتباه زرتشتیان را آتش‌پرست می‌دانستند و محل عبادت مسلمانان نیز ساختار مکبی و نسبتا مشابهی دارد، این بنا را کعبه زرتشت نامیده‌اند. اما مسئله دیگری که باعث شده این اسم را برای این بنا در نظر بگیرند، سنگ‌های سیاهی است که در زمینه سفید این بنا قرار گرفته است و یادآور حجرالاسود در کعبه مسلمانان است. ( منبع متن : لست سکند ) 

تاریخ کاوش
از زمانی که پای جهانگردان غربی به ایران باز شد، به خصوص از دوره صفوی به بعد، عده زیادی از بنای عظیم و باشکوه «کعبه زرتشت» بازدید و مشاهدات خود را به همراه طرح هایی ابتدایی از آن ثبت کرده اند؛ منتها تا قرن بیستم میلادی، نزدیک به نیمی از قسمت پایین این بنا، هنوز در دل خاک بود و نیاز به کاوش داشت. نخستین اظهارنظرهای علمی درباره این بنای رازآلود، به حدود ۸۰ سال پیش برمی گردد؛ به زمانی که هیئتی از موسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو، در دهه ۱۹۳۰ میلادی، به تخت جمشید رفت و بررسی بنای «کعبه زرتشت» نیز به طور اصولی آغاز شد. «ارنست هرتسفلد»، نخستین سرپرست هیئت آمریکایی، متوجه شد که بخش اصلی مجموعه نقش رستم را بارویی خشتی محصور کرده است که «کعبه زرتشت» نیز درون آن قرار دارد. هرتسفلد اطمینان داشت که گوردخمه‌های شاهان و «کعبه زرتشت»، به دوره هخامنشی تعلق دارد؛ اما حدس می‌زد که قدمت باروی نقش رستم به اوایل دوره ساسانی (حدود قرن سوم میلادی) باز می گردد. با این حال، او معتقد بود تا زمانی که این بارو کاوش و بررسی اصولی نشده است، باید در تاریخ گذاری قطعی آن تأمل کنیم.

شش سال بعد، «اریک اشمیت»، سرپرست بعدی هیئت آمریکایی، در سال ۱۹۳۶ میلادی، بخش هایی از اطراف «کعبه زرتشت» را خاکبرداری و پایه آن را آشکار کرد. حین این کاوش‌ها بر روی دیوار شرقی «کعبه زرتشت»، کتیبه‌ای مبسوط به پارسی میانه (پهلوی ساسانی) از شاپور اول ساسانی (۲۴۱ تا ۲۷۲م) پیدا شد. سه سال بعد، در حالی که ابرهای سیاه جنگ دوم جهانی در افق به چشم می‌خورد، اشمیت، در یکی از آخرین اقدامات میدانی خود، دیگر قسمت‌های اطراف «کعبه زرتشت» را هم کاوش کرد و بر روی دیوار غربی آن، نسخه دیگری به پارسی میانه (پهلوی اشکانی) و بر روی دیوار جنوبی، نسخه یونانی کتیبه شاپور را یافت. علاوه بر این، با ادامه کاوش‌ها در ادامه دیوار شرقی، کتیبه دیگری به پهلوی ساسانی پیدا شد که ظاهراً در حدود سال ۲۸۵ میلادی، به دستور «کرتیر»، موبدی زرتشتی و از شخصیت‌های اسرارآمیز اوایل دوره ساسانی، زیر کتیبه شاپور کنده شده بود. با وجود این، تلاش برای رازگشایی از کاربری این بنا ناکام ماند و باستان شناسان نتوانستند دلیلی برای وجود این بنا و چیستی و چرایی ساخت آن بیاورند. با اتمام این فصل از کاوش ها، تاکنون کاوش‌های باستان شناختی دیگری در «کعبه زرتشت» یا کل نقش رستم انجام نشده است.

آتشگاه، مقبره یا کتابخانه؟
قرارگیری بنای «کعبه زرتشت» در نقش رستم، از اهمیت آن در دوره هخامنشیان و این که باروی (به احتمال زیاد ساسانی) نقش رستم آن را محصور می‌کرده است، از اهمیتش در دوره ساسانی حکایت می‌کند. به همین دلیل هم  رازگشایی از چیستی این بنا اهمیت زیادی برای محققان دارد. اما نه در متون هخامنشی که تا به حال مطالعه شده ارجاعی به بنای شناسایی شده است و نه چنین به نظر می‌رسد که ساسانیان (۷۰۰ سال پس از احداث بنا) به کاربرد آن واقف بودند. هرتسفلد، اشمیت و استروناخ که بیشتر در زمینه احتمالات گوناگون درباره کاربرد «کعبه زرتشت» تعمق کرده اند، به جوابی قاطع نرسیده اند، اما دیگر پژوهشگران نظریاتی در این باره ارائه داده اند. «کورت اردمان» و گروهی از پژوهشگران به پیروی از او، نظر دادند که «کعبه زرتشت» یک «آتشگاه» بوده است، اما بسته بودن بنا و نداشتن راهی برای خروج دود در اتاقک بنا، به این نظر شبهات جدی وارد می‌کند. آثار آتش و دوده در گوشه و کنار اتاقک، احتمالاً جدید است، اما برای بررسی و تاریخ گذاری دقیق‌تر آنها نیاز به نمونه برداری و تاریخ گذاری آزمایشگاهی است که تا به حال انجام نشده است. بر اساس اشاره به واژه پهلوی «بن خانگ» (bunxanag) در کتیبه کرتیر بر روی دیوار شرقی، «والتر هنینگ» «کعبه زرتشت» را «کتابخانه» یا «بایگانی» و بر این اساس آن را محل نگهداری نسخه اصلی «اوستا» شمرده است؛ اما گروهی دیگر از محققان، به ویژه «هلموت هومباخ» و «مایکل باک»، با تفسیر هنینگ از این واژه و نظر او مخالفت کرده اند. در بعید بودن نظر هنینگ همچنین باید توجه داشت که واژه بن خانگ در متن ساسانی آمده و ضرورتاً کاربری بنا را دوره هخامنشی، زمان احداث آن، مشخص نمی‌کند.( منبع : روزنامه خراسان )

«فردیناند وایزباخ» و «الکزاندر دمانت» به دو نکته جالب در این زمینه اشاره کرده اند: اولاً هیبت و اندازه «کعبه زرتشت» و زندان سلیمان که آنها را آرامگاهی لایق فرمانروایانی قدرتمند می‌سازد و ثانیاً، زیربنای ستبر و مصطبه‌ای هر دو بنا که به احتمال مانع تماس جسد فرمانروای زرتشتی با خاک، عنصری مقدس، می‌شده است. فن بیسنگ مدعی شده بود که «کعبه زرتشت» احتمالاً آرامگاه «کمبوجیه دوم»، پسر و جانشین کوروش و فاتح مصر بوده است. جالب اینجاست که در چند کیلومتری نقش رستم، در محلی به نام «تخت گوهر»، بنایی نیمه کاره، شبیه به آرامگاه کوروش در پاسارگاد به چشم می‌خورد که هرتسفلد آن را آرامگاه کمبوجیه دوم خوانده است. در دهه ۱۹۷۰ میلادی نیز، «آن» و «جوزپه تیلیا» در همان نزدیکی، کوشکی یافتند که بنا به بررسی فنون سنگتراشی، قدمت آن احتمالاً به زمان کمبوجیه دوم باز می‌گردد. از بین باستان شناسان ایرانی نیز شادروانان «علی سامی» و «شاپور شهبازی» معتقد بودند که «کعبه زرتشت» به احتمال، آرامگاهی از شاهنشاهان آغازین هخامنشی بوده است.
شاید در آینده، زمانی که گروهی دیگر از باستان شناسان با پرسش‌های اصولی‌تر و فناوری‌های پیشرفته تر، برای کاوش به نقش رستم اقدام کنند، سرنخ هایی در زمینه کاربرد «کعبه زرتشت» به دست آید . ( منبع : روزنامه خراسان )

• كعبه زرتشت و كاربردی مشخص

درباره کاربرد این بنا ، دیدگاه های گوناگونی بیان شده ‌است و تا کنون کاربرد بی شک و تردید آن ، کشف نشده است .

بخشی از کاربردهایی كه درباره این بنا حدس زده شده است ، چنین اند :

- آرامگاه همیشگی داریوش که بعدها از آن صرف نظر كرده اند .

- آرامگاه موقت ( فقط تا پوسیده شدن اجساد )

- جایگاه آتش مقدس ( آتشگاه )

- جایگاه نگهداری اوستا و کتب دینی

- جایگاه پرچم‌ های شاهی

• نظریه ای تازه در خصوص كاربرد كعبه زرتشت

رضا مرادی غیاث آبادی ، پژوهشگر ایرانی که تحقیقات فراوانی در زمینه ایران باستان داشته ‌است ، نتیجه کشف خود را در کتابی به نام " نظام گاه شماری در چارطاقی های ایران " توسط انتشارات " نوید شیراز " به چاپ رسانده و راز این بنا را منتشر کرده ‌است .بیشترین گمانه زنی كه در خصوص كاربرد " كعبه زرتشت " انجام می شد این بود كه این بنا ، محل نگهداری کتاب اوستا و اسناد حکومتی یا محل گنجینه دربار و یا آتشکده معبد بوده ‌است ؛ اما طبق نظر غیاث ، این بنا با مقایسه با تمام بناهای گاه شماری ( تقویم ) آفتابی در سراسر جهان ؛ پیشرفته ترین ، دقیق ترین و بهترین بنای گاه شماری آفتابی جهان بوده است .

این در حالی است که تا پیش از این ، بنا هم " چارطاقی ها " در مناطق مختلف ایران ساخته شده بودند و همین وظیفه را با شیوه ای بسیار ساده ، اما دقیق و حرفه ای بر عهده داشتند .تمام بناهای گاه شماری آفتابی در جهان فقط می توانند روزهای خاصی از سال ( مانند روزهای سرفصل ) را مشخص کنند و حتی با سال خورشیدی هم تنظیم نیستند ؛ اما این بنا با دقت و علمی که در ساخت آن اجرا شده ، قادر است بسیاری از جزئیات روزهای مختلف سال و ماه ها را مشخص کند .زرتشتیان با استفاده از این بنا می توانستند بسیاری از مناسبت ها و جشن های سال را روز به روز دنبال کنند و از زمان دقیق آنها آگاه شوند .

بسیاری از بناهای چارطاقی در سطح کشور ( به تصور آتشکده ) یا به طور کامل تخریب شده و یا تغییر کاربری داده شده ‌است . ولی خوشبختانه تعدادی هم مانند چارطاقی " نیاسر " و چارطاقی " تفرش " ، سالم مانده و برای ما و نسل های بعدی باقی مانده اند .طبق این نظریه ؛ این بنا ، یک گاه شمار تمام سنگی ثابت در جهان است که به نظر می رسد سازندگان آن بر نکات علمیِ جغرافیایی ، نجومی ، سال کبیسه ، انحراف کره زمین نسبت به مدار خورشید ، تفاوت قطب مغناطیسی با قطب جغرافیایی ، مسیر گردش زمین به دور خورشید مسلط بودند تا بتوانند 500 سال پیش از زادروز مسیح ، چنین اثر دقیقی را ایجاد كنند .حال آنکه کروی بودن کره زمین و گردش زمین به دور خورشید ، در چهارصد سال اخیر در اروپا کشف شد .