آموزش معماری : زیبایی شناختی و زیبایی

-در این پست با شبکه هنر و معماری ستاوین در ادامه موضوع آموزش معماری , همراه باشید تا به بحث پیرامون زیبایی شناختی و زیبایی , برگرفته از کتاب زیبایی شناسی در معماری اثر یورگ گروتر و ترجمه دکتر جهانشاه پاکزاد و مهندس عبدالرضا همایون , انتشارات دانشگاه شهید بهشتی , بپردازیم ... 

** مفهوم زیباشناختی در معماری :

یک نقاش می تواند تابلوهایش را در خانه یا آتلیه اش نقاشی کند , آزادی او در این زمینه که چه چیز می خواد بکشد , حداکثر به اندازه بوم او محدود می گردد . بعد از تمام شدن نقاشی , تابلو به معرض فروش قرار می گیرد . درست مثل هر کالای دیگر . خریدار کسی خواهد بود که از آنچه کشیده شده لذت ببرد و با قیمت آن هم موافق باشد .

اما در معماری اینچنین نیست , عوامل بسیار زیادی مانند قابلیت استفاده , ساختار , مقاومت مصالح , مسائل مالی و بالاخره ضوابط ساختمانی این آزادی را محدود می کند . در معماری برعکس نقاشی , زیبا شناختی تنها عاملی که باید مورد توجه قرار بگیرد نیست . اما در این مورد نیز که این عامل در معماری , نقشی اصلی دارد , نمی توان شک کرد .

تمام عوامل موثر می بایست یک به یک مورد بررسی قرار گرفته و نتیجه به ناچار یک برآیند است .

دقت کنیم ... در اینجا در مورد اینکه آیا اصولا بایستی هر ساختمان یک اثر هنری باشد , بحثی نمی کنیم . اما آنچه مسلم است این است که هر معمار خوب قصد انجام یک اثر معماری خوب را هم دارد و حال در اینجا منظور ما از خوب این است که از طرفی تمام قواعد و قوانین فیزیک ساختمان و عملکرد و مسایل مالی و غیره در نظر گرفته شده باشند و از طرف دیگر نتیجه کار از نظر زیبایی شناختی رضایت بخش باشد .

معماری در گوشه خانه عملی نمی شود . حتی اولین طرح به سفارش کارفرما و با دخالت متخصصین مختلف و با توجه به قوانین حقوقی و فیزیکی و ... تهیه می گردد ... به این دلیل این گلایه شنیده می شود که امروزه محدودیت ها چنان زیاد اند که عرضه کردن معماری " خوب " ، خیلی مشکل است . 

اما ... 

طبق نظر Piere Luigi Nervi  ، علیرغم تمام این اجبارها ، همواره آنقدر آزادی باقی ماند ، که شخصیت کسی که خالق ساختمان بوده است ، خود را نشان بدهد ، و مخلوق او ( به شرط آنکه خالق یک هنرمند باشد ) ، علیرغم تمتم اجبار های فنی ، می تواند یک اثر حقیقی و اصیل هنری باشد . در نظر داشته باشید صحبتی از اینکه ، آیا اصولا بایستی هر ساختمان یک اثر هنری باشد یا نه ، بحثی نمی کنیم .

آزادی معمار محدود است و در این تنگنا او مسولیت دارد , چیزی زیبا بیافریند ...

لغت زیباشناختی ( استتیک ) در اصل یونانی است و به معنی ادراک است . علم زیبا شناختی به معنی وسیع کلمه به بررسی و روش های احساس محیط و موقعیت فرد در داخل آن می پردازد .

از قرن هجدهم , مفهوم زیبایی بیشتر جنبه جنبه روانشناسانه به خود گرفت و زیبایی در ارتباط با ادراک دیده شد و بیننده جزئی از این مجموعه به حساب می آمد .

پیتر اسمیت ( Peter F.Smith ) معتقد به سه سطح برای ارزش های زیبا شناختی است . که بر اساس چنین نظریه ای تغییرات در زیبا شناختی قابل قیاس با تغییرات آب در اقیانوس هاست . در سطح آب امواج بسیار زیادی وجود دارد ، در لایه زیرین این امواج , موج های بزرگ تر و با عمق بیشتر که امواج فوقانی را بر روی خود حمل می کنند ، در لایه زیرین و در عمق اقیانوس ، جریان های دریایی وجود دارد ،که توده های بسار عظیم آب در آن در جریان است ؛ که آنچه در سطح می گذرد ، کوچکترین اثری بر روی آن ندارد .

مد : امواج ریز سطحی و نمایان ...

سبک : لایه میانی امواج که نمایانگر سبک ها در دوره های مختلف بوده ...

ارزش های بنیادی زیباشناختی : امواج بزرگ و عمیق تر  که در سطح پایین آبها ها بوده و شامل جریان توده های عظیم آب می باشد . و تمام آنچه در سطح می گذرد تاثیری بر روی آن ندارد .

بیشترین تغییرات در سطح مد انجام می شود . یعنی در زمان های مختلف و کوتاه چیزی جای چیزهای قبلی را می گیرد و سبب تغییر سلیقه می گردد .

یکی از دلایل پیشرفت عظیم پایان قرن گذشته و اوایل قرن حاضر در صنایع ای همچون هواپیما سازی , اتومبیل سازی , پل سازی و ... چیست ؟

کار مهندسین تا مدت ها رابطه ای با هنر نداشت . بدین جهت تابع سلیقه هم نبود , بلکه مهندسین صرفا کاربرد آنچه را که می شناختند , درنظر می گرفتند . بدیهی است که این تحولات تابع تغییرات کوتاه مدت مد و سلیقه نبود . 

**  زیبایی چیست ؟

بنابر نظریه اطلاعات , اطلاعات سمانتیک یک پیام , ذهن انسان را مشغول می کند و در مقابل اطلاعات زیباشناختی عواطف انسان را مخاطب قرار میدهد .

براساس نظریه فوق , یک پیام زمانی زیبایی را القا می کند که پرت اطلاعاتی کافی داشته باشد , این پرت اطلاعاتی باید به میزانی باشد که از این طریق , گیرنده مجبور به تشکیل طرح واره شود و به این ترتیب ذهن اجبارا خود را معطوف به ادراک بالاتری می کند .

به عبارتی ارضای حس زیباشناختی , زمانی بدست می آید که ذهن در مجموعه ای از تحریکات ظاهرا غیر منظم و مغشوش , موفق به کشف یک نظم نسبی گردد .

هدف از زیبایی چیست ؟

دلیل اینکه باید دنبال زیبایی باشیم چیست ؟

این سوال را می توان از دو دیدگاه پاسخ داد , یکی دیدگاه فلسفی-روانی و دیگری دیدگاه نظریه اطلاعات .

زیگموند فروید در کتاب ناآرامی در فرهنگ ( 1930 ) , زیبایی را به طور غیر مستقیم نوعی تسکین دهنده می داند , نیاز بشر به زیبایی , به عنوان جزیی از فرهنگ نیاز قطعی است . این موضوع این واقعیت را تایید می کند که بشر از اولین روزهای خلقت همیشه سعی در زیباسازی محیط اش داشته است .

و اما مبنای استدلال لزوم زیبایی از دیدگاه نظریه اطلاعات تشکیل طرح واره است . با تشکیل طرح واره ادراک نظم پیدا می کند . وقتی که اطلاعات زیباشناختی یک پیام به حد مشخصی برسد , ما جسمی را که پیام از آن به ما رسیده است , زیبا تشخیص می دهیم .

هلمارفرانک , یکی از بنیانگذاران نظریه اطلاعات است . چهار شرط لازم که کافی بودن آنها اجباری نیست برای احساس زیبایی , را مطرح می کند , یکی از شروط بیان می کند : نمای یک ساختمان بایستی حداقل یکبار امکان تشکیل طرح واره را به بیننده بدهد , یا به عبارت دیگر بایستی لااقل دوسطح از سطوح ادارکی را مخاطب قرار دهد . اطلاعات یک سطح کمتر و سطح دیگر بیشتر .

** تغییرات مفهوم زیبایی در طول زمان : 

از آغاز دو نوع زیبایی وجود داشته است و این دوگانگی تا امروز نیز همچنان حفظ شده است . 

افلاطون معتقد به دو نوع زیبایی بود از سوی زیبایی طبیعت و موجودات زنده و از سوی دیگر زیبایی هندسه , خط و دایره . او معتقد بود که زیبایی طبیعت نسبی است در حالی که زیبایی هندسی یا آنچه که به دست بشر ساخته شده است مطلق است

ارسطو به زیبایی حسین عینی بخشید , در یونان باستان خلاقیت شخصی اهمیت پیدا می کند و معمار وسیله بیان زیبایی های ریاضی می شود ساخته‌شده بر بنیان هماهنگی تقارن و نظم .

در دیدگاه ویتروویوس در بنا کردن بایستی به استحکام , مفید بودن و ظرافت توجه داشت , زیبایی در صورتی قابل حصول است که , ساختمان نمای مطبوع و خوشایند داشته باشد و تقارن اجزای آن به درستی حساب شده باشد .  منظور از تقارن چیزی است که ما امروز تناسب می گوییم و بر این اساس , یک ساختمان وقتی زیبا به حساب می‌آید که تناسب بین اجزای آن بر اساس قواعد مشخصی باشد .

در معماری مدرن اختلاف بین دو نوع زیبایی ایده آل قبل از هر چیز در عقاید فرانک لوید رایت از طرفی و اظهارنظرهای قدیمی لوکوربوزیه از طرف دیگر به چشم می خورد , رایت مفهوم زیبایی را در معماری ارگانیک از طبیعت می گیرد. لوکوربوزیه , به عنوان طلایه دار تکنیک مدرن از فرمهایی که محصول صنایع مهندسی مدرن هستند استفاده می کنند . فرانک لوید رایت از زیبایی در ارتباط با گل ها سخن می گوید و آنها را چنین وصل می‌کند , بافت طبیعی از فرم کلی خود به سوی بافتنی خاص تکامل می یابد تا آن شکوفا ای را که ما را به خود جلب می کند , پیدا کند و در فرم هایش به ما طبیعتی را باز شناساند که پدید آورنده است . 

لوکوربوزیه در سال ۱۹۲۳ زیباشناختی معماری و زیبا شناسی مهندسی را قیاس کرده است , زیبایی شناختی معماری و زیبایی شناختی مهندسی در اصول اولیه یکی هستند و یکی  متعاقب دیگری آمده است اما یکی در نهایت شکوفایی و دیگری با واپس گرایی شرم آور .

مهندس به تبعیت از قانون صرفه جویی که با هدایت محاسبات ما را به سوی وحدت با قوانین جهان هستی سوق داده و هماهنگی دست می یابد . ولی معمار در بازی با اشکال نظمی را به وجود می‌آورد که تنها زاییده ذهن اوست . 

لوکوربوزیه چنان مشهور کشتی های بزرگ و اتومبیل ها و هواپیماها ست که حتی می‌گویند خانه ما ماشینی است برای سکونت .

**  احساس زیبایی :

پیتر اسمیت انواع مختلفی برای احساس زیبایی قائل است و معتقد به سه نظام زیبایی زیباشناختی می باشد .

نظام اول زیباشناختی : نظامی است بر اساس تعادل و هماهنگی . نظم , تعادل و تناسب را بیننده نیز به طور خودکار و همین طور که هست درک می کند و آن را زیبا تشخیص می‌دهد . این نوع پیام ها نظم یافته هستند . مانند تصویر زیر : 

نظام دوم زیبایی شناختی : پیام های پیچیده را نمی توان مستقیم درک کرد , در این مورد بایستی به روشی مقدار اطلاعات را کم کرد و پس طرحوارهای تشکیل می‌شود و این فرایندی ارضاء کننده است , چنانکه قبلاً دیدیم , فرانک لوید رایت گفته بود که امکان تشکیل طرحواره یکی از مهمترین شرایط اولیه برای ادراک زیبایی است .

نظم سوم زیباشناختی : بخشی از قسمت های مغز می تواند بدون مراجعه به شعور در مقابل تحریکات خارجی عکس العمل نشان دهد , برای احساس زیبایی کردن بایستی ؛ اجزاء بسیار زیادی را در کنار هم دید که این اجزا به علت پیچیدگی آشفته‌ای که دارند از نظر عقلی نظم پذیر نیستند و تنها به طریقی که گفته شد قابل احساس اند . آگهی‌های تجاری در خیابان‌های اصلی شهر های بزرگ یا تنها با تنوع تزیینات در بعضی از ساختمانهای باروک می‌توان نمونه‌ای از این نوع ادراک را مشاهده کرد .

با گذشت زمان در قرن ۱۸ مفهوم زیبایی دارای بعدی روانی شد . به این معنی که بیننده نیز خود جزئی از فرایند ادراک به حساب آمد , یا به عبارت دیگر بیننده و وضع او در فرایند ادراک زیبایی نقش اصلی پیدا کردند . 

به صورت خلاصه عوامل موثری که به طور خاص بر فرآیند احساس زیبایی اثر می گذارند عبارتند از : 

‌الف : دانستن زمینه تاریخی و علل وجودی یک ساختمان می‌تواند بر روی احساس زیبایی در ما اثر بگذارد . چنین است که مثلاً ساختمان انوالید در پاریس جایی که ناپلئون به خاک سپرده شده است یا تاج محل در هندوستان مقبره ای که شاه جهان برای همسر سوگل ای اش ساخت است , اثری بیش از زیبایی ظاهری شان بر بیننده می گذارد . علم به این واقعیت که شاه‌جهان قصد داشته است در طرف دیگر رودخانه و به طور روبه‌رو برای خودش نیز مقبره از مرمر سیاه بسازد و پسرش به همین خاطر برای نجات مملکت از ورشکستگی او را از سلطنت ساقط کرد بار دیگر ساختمان را جالب تر جلوه می دهد .

ب :  بسیاری از بناهای قدیمی که از نظر فرم ظاهری حداکثر در حد متوسط هستند و از نظر تاریخی نیز چندان اهمیتی ندارند , به نظر ما زیبا می آیند . پیتر اسمیت این واقعیت را چنین تفسیر می کند : " انسان که به فانی بودن خویش واقف است , در طول زمان همیشه آرامشش را در آثار هنری جستجو کرده است , که نمادی از ماندگاری در خود داشته باشد تا بتواند گذر زمان را به صورت چیزی قابل قبول به او نشان بدهد " . قدمت ساختمان با عنوان نمادی از جاودانگی می تواند در این مورد اثری مثبت در فرآیند احساس زیبایی ما داشته باشد .

ج : بافت شخصیتی انسان می تواند اثر مستقیم بر روی زیبا احساس زیبا شناختی او داشته باشد . اچ.جی ایزنک با استناد به نظریه سی جی یونگ در تاثیر آن چنین می گوید :" اشخاص درون گرا در مقابل مقدار کمی اطلاعات زودتر عکس العمل نشان می دهند تا افراد برون گرا " .

افراد درونگرا قادر به ادراک سریعتر پیچیدگی می باشند و به همین خاطر جلب رضایت شان سهل تر است. اشخاص درونگرا , نوعی از معماری را ترجیح می‌دهند که در آن نظم و تعادل به نحوی حاکم باشد .

د : یکی از مهمترین عوامل روانی و اجتماعی که بر احساس زیباشناختی ما اثر می گذرد , مدل فرهنگی حاکم است . به عنوان مثال می‌توان از مد یا سبکی که در این زمان پذیرفته شده است نام برد . اغلب برای ما مشکل است که زیبایی هنری را که از محیط های فرهنگی دیگر است , بپذیریم . کافی است به عنوان مثال به موسیقی سنتی هندی فکر کنیم . اغلب شنونده های غربی این موسیقی را یکنواخت و خسته کننده می دانند . سبک گوتیک که امروز بدون شک یکی از ارکان تاریخ فرهنگ اروپا به شمار می آید , برای مدت زیادی وحشیانه و نازیبا تلقی می شد.

گوته که در سال ۱۷۷۲ از کلیسای جامع استراسبورگ دیدن کرده است , نخستین کسی است که دوباره در مورد سبک گوتیک اظهارنظر نظر مثبت میکند . " آنچه که روح مرا سرشار کرد از هزاران قطعه هماهنگ تشکیل شده بود و به این دلیل لذتی بود که فقط قابل استنشاق و درک بود و قابل شناسایی و تعریف نبود " ...  " بارها و بارها به آنجا برگشتم , می بایست از هر طرف در هر فاصله در هر نوع از انواع نور روز این مظهر جلال و حیرت را تماشا کنم " . 

زیبایی چیزی نیست که مثل سرما و گرما و مستقیما احساس شود . هگل , در این مورد می گوید : " ... به نظر می رسد که حس زیبایی , حسی نیست که طبیعت آن را به ما داده باشد و مانند یک غریزه کور بتوانیم در نهایت ذات , زیبایی آن را تشخیص بدهیم . این حس نیاز به آموزش دارد و حس زیبایی آموزش یافته را سلیقه می گوییم " . این سلیقه است که میگوید چه چیزی زیباست و سلیقه نیز خود محصول یک آموزش است . آنچه از این بحث نتیجه می‌گیریم , این است که حس زیبایی را می‌توان آموزش و پرورش داد و این بار معید این نظر است که یک معمار نبایستی طرحش را به سلیقه کارفرما تهیه کنند , بلکه بایستی سعی اش معطوف به این باشد که , طرح اش دارای بیشترین ارزش زیباشناختی ممکن باشد . 

هنر بازاری : هنری است که نه جدی است و نه قابل جدی گرفتن . اما با حضورش از ما می خواهد که از دیدگاه زیباشناختی و با جدیت به آن بنگریم . 

اما , از آنجا که قواعد زیباشناختی , قابل تغییر هستند . این امکان وجود دارد که هنر بازاری روزی تبدیل به هنر اصیل گردد و بالعکس : برای مثال سبک نقاشی نائیف ( سبکی که در آن نقاشان بزرگ سال شبیه به کودکان نقاشی می کنند ) برای مدت مدیدی به عنوان هنر جدی تلقی نمی شد . ( زیباشناختی در معماری , ص117 )