آموزش معماری : هماهنگی رنگ ها

در این قسمت از سری آموزش های معماری , نگاهی به موضوع هماهنگی رنگ ها , برگرفته از کتاب ایتن , عناصر رنگ , ترجمه بهروز ژاله دوست و ویراستاری , افسانه بلوری , خواهیم داشت . با شبکه هنر و معماری ستاوین همراه باشید ...  وقتی مردم از هماهنگی رنگ صحبت می‌کنند , اثرات مشترک دو یا چند رنگ را ارزیابی می کنند , تجارت و آزمایشات در مورد ترکیب ذهنی رنگ نشان می‌دهد , که قضاوت افراد در مورد هماهنگی و ناهماهنگی متفاوت است .

در نظر عموم , ترکیبی از رنگ " هماهنگ " گفته می‌شود که , از رنگ‌های بسیار مشابه و یا رنگ های متفاوت با سایه های یکسان ترکیب شده باشند . این نوع هماهنگی ترکیباتی از رنگ هستند که , بدون مقایسات کنتراست های شدید باشند . اطلاق هماهنگی و یا ناهماهنگی , اصولاً , فقط به میزان مطلوبیت-عدم مطلوبیت یا جذابیت-عدم جذابیت , اشاره دارد . چنین قضاوت هایی حدسیات شخصی هستند و فاقد نیروی عینی هستند . مفهوم هماهنگی رنگ باید از حیطه نظریات ذهنی خارج شده و به حیطه اصول وارد شوند .

هماهنگی بر توازن و تقارن نیروها دلالت می کند . آزمایشی در مورد پدیده فیزیولوژیکی دیدن رنگ مل را به حل مسئله نزدیکتر می کند . اگر برای مدتی به یک مربع سبز خیره شویم و بعد چشم خود را ببندیم , یک " پس تصویر " به صورت مربع قرمز رنگ خواهیم دید , اگر به مربع قرمز رنگ خیره شویم , " پس تصویر " سبز رنگ خواهد بود , این آزمایش را می توان روی هر رنگ دیگری انجام داد و " پس تصویر " همیشه , رنگی مکمل رنگ اصلی خواهد بود .

چشم رنگ مکمل را , مسلم فرض می‌کند . چون می‌خواهد , خودش ایجاد تعادل کند , به این پدیده " قیاس متوالی " می‌گویند .

در یک آزمایش دیگر یک مربع خاکستری را در یک صفحه رنگی با رنگ خالص و با درخشندگی یکسان با مربع خاکستری قرار می دهیم . در زمینه زرد , خاکستری به رنگ خاکستری -بنفش به نظر می آید و روی نارنجی , خاکستری متمایل به آبی به نظر می رسد . روی قرمز , خاکستری متمایل به سبز و روی سبز , خاکستری متمایل به قرمز دیده می شود. روی زمینه آبی , نارنجی خاکستری و روی بنفش , خاکستری مایل به زرد دیده می شود .

هر رنگ باعث می شود که رنگ خاکستری مورد آزمایش , آمیزه‌ای با رنگ مکمل رنگ زمینه به نظر آید . رنگ های خالص ملون ( رنگی ) هم تمایل دارند که همدیگر را به طرف رنگ‌های مکمل یکدیگر سوق دهند , این پدیده به " کنتراست همزمان " شهرت دارد  .

کنتراست های مداوم و همزمان بر آن اشاره دارد که چشم انسان فقط زمانی منطبق می شود یا در حال تعادل است که رابطه‌ی مکمل برقرار شود . بیایید مسئله را از جهتی دیگر بررسی کنیم  ...

در سال ۱۷۹۷ " رامفورد " فرضیه خود را در یک نشریه منتشر کرد . فرضیه او بر این اساس بود که رنگ ها در صورتی هماهنگ هستند , که از ترکیب آنها رنگ سفید به دست آید و چون فیزیکدان بود , در مورد پرتوهای رنگین بحث می‌کرد . در بخش فیزیک رنگ در پست آموزشی عناصر رنگ , ایتن  , در گذشته , خواندیم که اگر یکی از رنگ های طیف , مثلاً قرمز را جدا کنیم و بقیه رنگ ها ( زرد , نارنجی , بنفش , آبی و سبز ) را از یک عدسی همگرا عبور دهیم , از مجموع این رنگ ها , رنگ سبز یا رنگ مکمل رنگ جدا شده حاصل می شود . ترکیب فیزیکی یک رنگ با رنگ مکمل , رنگ سفید ( مجموعه کلی از رنگ ها ) را ایجاد می کند . از ترکیب مواد یا رنگ دانه های این رنگ ها خاکستری-سیاه به وجود می آید.

اوالد هرینگ , فیزیولوژیست می گوید : خاکستری ملایم یا مات از نظر بینایی و اثر آن روی دستگاه چشم به این معنی است که جذب آن توسط چشم و تبدیل آن به حالتی دیگر برابر می باشد  , طوری که موارد ذکر شده حالت یکسان به وجود می‌آورند و به عبارتی رنگ خاکستری ملایم , باعث ایجاد تعادل در چشم می شود .

" هرینگ " نشان می‌دهد که چشم و مغز نیازمند خاکستری ملایم می باشد و کمبود آن باعث ناراحتی چشم می شود . اگر مربعی سفید را روی زمینه ای سیاه بگذاریم و بعد چشم خود را از آن برداریم , " پس تصویر حاصله " , مربی سیاه خواهد بود . اگر مربع سیاه را روی زمینه سفید بگذاریم , " پس زمینه " حاصله مربعی سفید است . حالت موازنه طلبی چشم , می خواهد خود را در چشم تثبیت کند .

اما اگر به مربعی با رنگ خاکستری ملایم روی زمینه خاکستری خیره شویم , پس تصویر رنگی غیر از خاکستری ملایم نخواهد بود , به این ترتیب خاکستری ملایم , برای ایجاد حالت توازن مورد نیاز چشم , ضروری است .

تغییرات بینایی ناشی از تاثیرات ذهنی ما است .

به این ترتیب هماهنگی در دستگاه بینایی ما شامل حال تعادل روانی-فیزیکی خواهد بود که در آن , هماهنگی و همگونی یکسان است . خاکستری مات , باعث ایجاد چنین حالتی می شود . می توان این رنگ (خاکستری) را از ترکیب سیاه و سفید یا دو رنگ مکمل و سفید و یا چند رنگ به وجود آورد . به شرطی که دارای رنگ‌های اصلی و اولیه یعنی زرد , قرمز و آبی به نسبت های مناسب باشد , به ویژه زمانی که هر جفت از رنگها مکمل حاوی هر سه رنگ اصلی باشد :

قرمز , سبز = قرمز ( زرد و آبی ) 

آبی , نارنجی = آبی ( زرد و قرمز ) 

زرد , بنفش = زرد ( قرمز و آبی ) 

به این ترتیب می‌توانیم بگوییم وقتی که یک سری رنگ متشکل از دو رنگ یا بیشتر , حاوی زرد , قرمز و آبی به نسبت های مناسب باشند , از ترکیب آنها رنگ خاکستری حاصل می شود .

رنگ های قرمز , زرد و آبی می توانند جانشین تمام رنگ ها شوند . چشم برای ایجاد تعادل , چنین مجموعه ای را طلب می کند و در این صورت است که چشم در تعادلی هماهنگ خواهد بود . دو یا چند رنگ زمانی هماهنگی دارند که از ترکیب آنها رنگ خاکستری ( نه کم رنگ و نه پررنگ ) به دست آید. 

هر مجموعه رنگ دیگری که از ترکیب آنها رنگ خاکستری حاصل نشود , نوعی ناهماهنگی بر آن حاکم است . نقاشی های معروف بسیاری وجود دارند که حالتی با مایه های تند دارند و ترکیب رنگ آنها طبق تعلریفی که در این مبحث داده شده است , هماهنگی ندارد . کاربرد یک جانبه و تکیه روی رنگی خاص و حالت ایجاد شده از آنها , باعث ایجاد اثری مهیج می شود . بنابراین لزومی ندارد که همه ترکیب های رنگ هماهنگ باشند .

البته گذشته از مسئله نزدیکی رنگ‌ها , تناسب و درجه خلوص و درخشندگی آنها نیز مهم است . اساسی ترین اصل هماهنگی از نقش مهم رنگهای مکمل سرچشمه می گیرد . " گوته " در  " فاربن لهر " در مورد هماهنگی و کلیت می نویسد : وقتی چشم رنگی را می‌بیند , بلافاصله فعالیت اش را شروع می‌کند و عملکرد اش چنان است که به شکلی ناخودآگاه و اجتناب‌ناپذیر , فورا رنگ دیگری ایجاد می‌کند که با پیوستن به حلقه رنگ ها , ترکیب حلقه رنگ را کامل می‌کند . 

رنگ خاص , با چشم حسی ویژه تحریک می کند تا برای نیل به کلیت بکوشد . بعد چشم برای رسیدن به این کلیت و ایجاد تعادل , دنبال فضای بی رنگ است تا رنگی را که در مجموعه نیست , ایجاد نماید و این قانون اساس هماهنگی رنگ هاست .

" ویلهلم اوسوالد " , نیز در کتاب " مقدمات رنگ " خود در این مورد بحث کرده است . او می‌نویسد : تجربه می‌آموزد که بعضی ترکیبات مختلف رنگ خوشایند و بعضی ناخوشایند و معمولی است .

بحث در این است که چه چیز اثر را ثابت میکند ؟

پاسخ این است که رنگ هایی خوشایند هستند که میان آنها نوع این نزدیکی منظم یا به عبارتی مرتب , یافت می‌شود . عدم وجود این حالت , اثر را ناخوشایند و یا بی اثر می کند .

گروه رنگهایی را که اثرشان مطبوع و مطلوب باشد , رنگ های منظم می نامند ,  به این ترتیب می توان این فرض یا رابطه را برقرار نمود : " هماهنگی یعنی نظم " . 

برای کشف همه هماهنگی‌های ممکن باید تمامی مثال ها و شواهد نظم را در طرح متن مورد نظر بیاوریم . هرچه ترتیب ساده تر باشد , هماهنگی آشکارتر است و خود را بهتر نشان دهد . از این موارد ما به دو موضوع پی می بریم :

به حلقه های رنگ با سایه برابر ( رنگهای با درخشندگی یا تیرگی یکسان ) و به مثلث‌های با سایه مشابه , هارمونی هایی از رنگ های متفاوت و مثلث ها هامونی هایی با رنگ های مشابه را به وجود می‌آورد .

وقتی که " اوسالد " می گوید : " رنگهایی را که اثرشان مطبوع است , رنگ های منظم می گوییم " .  منظورش معیارهای ذهنی از هماهنگی است , اما همانطور که گفته شد , مفهوم هماهنگی باید از حوزه نظریات ذهنی خارج شده و عینیت یابد . آنجا که وی می گوید : " هماهنگی یعنی ترتیب " و حلقه های رنگ با سایه های مشابه و مثلث های رنگ با رنگ مشابه را به عنوان مثالی برای نظم ارائه می دهد , او قوانین فیزیولوژی " پس تصویر " و " همزمانی " را نادیده می‌گیرد .

اساس هر تئوری رنگ , حلقه رنگ است . چون دسته بندی رنگ ها را مشخص می‌کند

هنرمند باید با رنگدانه ها یا موارد رنگی کار کند , بنابراین , دسته بندی رنگ او باید بر مبنای ترکیب رنگ استوار شود . یعنی رنگ‌های متضاد باید مکمل همدیگر باشند و از ترکیب آنها رنگ خاکستری به وجود می‌آید . به این ترتیب در حلقه رنگ من آبی در مقابل نارنجی است و از ترکیب آنها رنگ خاکستری به وجود آید .

به این ترتیب در حلقه رنگ , آبی در مقابل نارنجی قرار دارد و از ترکیب آنها رنگ خاکستری به دست می آید , در حلقه های رنگ " اسوالد " , آبی در مقابل زرد قرار می گیرد , که از ترکیب آنها رنگ سبز به دست می آید .

می توان این نظر کلی را بیان داشت که تمامی زوجهای مکمل , کلیه مجموعه هایی که رنگ هایشان در حلقه حلقه زنگی مثلث متساوی الساقین یا متساوی الاضلاع تشکیل می‌دهد و کلیه مجموعه هایی که مربع یا مستطیل به وجود می‌آورند , دارای هماهنگی هستند .

با قرار دادن رنگ های زرد و قرمز و آبی روی دوازده حلقه رنگ , یک مثلث متوازی الاضلاع خواهیم داشت . این مجموعه‌ها ( مثلث ها ) بر شدت و نیروی رنگ دلالت می کند . در ترکیب , هر کدام از این رنگ ها , اثر ساکن خود را دارند . یعنی زرد همانند زرد , قرمز همانند قرمز و آبی مانند آبی اثر می کند . چشم هیچ رنگ مکمل دیگری طلب نمی کنند و حاصل ترکیب سه رنگ , رنگی خاکستری سیاه تیره است .