درهای آهنی ؛ راوی گذر از سنت به مدرنیته

سعید فلاح‌فر: درهای آهنی روزگاری جای درهای چوبی را گرفتند و با جایگاه اجتماعی مالک خانه بی‌ارتباط نبودند. به گزارش سرویس معماری هنرآنلاین ، اگر بخواهیم کمی فراتر از یک مستندسازی ساده از درهای فلزی قدیمی خانه‌های تهران و شهرهای تاریخی عکاسی کنیم، رسیدن به عکس نهایی، چندان هم ساده نیست. حتی شاید باور این سختی کمی دشوار و دور از ذهن باشد. منظورم مشکلات متعددی از شرایط بصری تا گره‌های اجتماعی است که جز در تجربه و عمل خود را نشان نمی‌دهد. این درها به خاطر جهت‌گیری ساختمان‌ها عمدتاً در ضلع جنوبی قرار دارند. از آنجا که خانه‌های شمالی از طریق حیاط به کوچه و خیابان راه دارند، معمولاً از درهای بزرگ‌تر با طراحی متفاوتی استفاده کرده‌اند. این جای‌گیری به این معنی است که این درها رو به آفتاب نیستند و در نتیجه تنوع نوری کمی در اختیار عکاس قرار می‌گیرد.

بافت شهری این دوره تاریخی بافت فشرده‌ای است. کوچه‌های باریک و تنگ علاوه بر مشکل نور، امکان دسترسی به زوایای مختلف را به شدت محدود می‌کنند. دیگر این‌که کمتر می‌توان فرصتی پیدا کرد که این درها پشت خودروهای پارک شده و بسته‌ها و بارهای در انتظار حمل و فروش پنهان نباشند. به دلایل عدیده‌ای؛ عکاسی شبانه را هم باید از برنامه خارج کرد. همچنین به لحاظ خصوصیات و شرایط اجتماعی؛ ارتباط برقرار کردن با اهالی محل مستلزم مهارت‌های خاصی است. به خاطر داشته باشیدـ همانطور که قفل‌ها و زنجیرها روی بعضی از این درها نشان می‌دهند، تعدادی از این ساختمان‌ها کاربری مسکونی خود را از دست داده‌اند. مثلاً به کارگاه‌های کوچک تولیدی یا انبار و... تبدیل شده‌اند. بعید نیست حتی بعضی از این فعالیت‌ها مشکلات قانونی داشته باشند و یا ترس از مالیات و... موجب حساسیت‌هایی باشد. بنابراین برای مالکین و اهالی ساختمان حضور یک عکاس به نوعی مزاحمت تعبیر و یا حداقل مشکوک فرض می‌شود. بعضی از این درها و فرورفتگی‌ها در اشغال کارتن‌خواب‌ها و معتادینی است که ترجیح می‌دهند به ترفندهایی، حریم خود را حفظ کنند.

از دوره پهلوی اول کم کم درهای آهنی جای درهای چوبی را گرفته‌اند. ابعاد این درها با جایگاه اجتماعی مالک خانه بی‌ارتباط نیست. به طوری که درهای خانه‌های طبقه پائین و متوسط معمولاً بین 80 تا 120 سانتی متر عرض دارد و زیاد بلند نیستند. اما (غیر از درهای بزرگ خانه باغی و پارکینگ) برای خانه‌های بزرگتر این عدد ممکن است به دو متر و حتی بیشتر هم برسد.

علاوه بر سردرهایی که ممکن است ساده و یا مجلل باشند (که خود بحث مستقلی دارد) اجزای در و درگاه شامل موارد زیر است:

چهارچوب، لولا، دستگیره، قفل، چفت و بست، کوبه، پلاک و کاشی، کتیبه، دعا و عبارات مذهبی مثل؛ بسم الله الرحمن الرحیم، یا علی، العلی حصنی، الله، محمد، علی، وان یکاد، انا فتحنا و.... بعدها گاهی اجزایی مثل زنگ اخبار، دربازکن برقی، دریچه نامه و... هم به درها اضافه شده است.

درها به لحاظ بازشو، عمدتاً در سه گونه اصلی دیده می شوند:

ـ درهای یک لنگه

ـ درهای دو لنگه (که ممکن است هر دو و یا تنها لنگه اصلی بازشو باشد.)

ـ پاچلاقی (که به ندرت در دوره پهلوی دوم به چشم می‌خورد و ترکیب به هم پیوسته‌ای از در و پنجره متصل به آن است.)

بسته به موقعیت درها؛ در حد فاصل کوچه تا فضای داخلی و یا ملاحظات اقتصادی، نور و امنیت از سه الگوی مرسوم پیروی می‌کنند:

ـ درهای مشبک شیشه خور و نورگیری

ـ درهای کور با ورق فلزی و چوبی که معمولاً به حیاط و یا دالون منتهی به خانه راه دارند

ـ انواع ترکیبی

نقش و طرح‌های روی در و یا قسمت‌های شیشه‌خور، متنوع اما حسب سازندگان و حتی محلات تکراری است. این طرح‌ها که با خمکاری تسمه‌های باریک آهنی و یا تکنیک فرفورژه ساخته شده‌اند از خطوط بسیار ساده تا نقوش هندسی (مخصوصاً لوزی)، اسلیمی‌های ابتدائی و حتی بنا به خلاقیت و هنرنمائی سازنده؛ طرح‌های فانتزی و طرح‌واره‌هایی از گل و حیوانات (ماهی، قو، مرغابی) و... را شامل می‌شود. در این طرح‌ها تا حد امکان، رعایت تقارن و استفاده از نقش مایه‌های تکرارشونده، مورد توجه بوده است. در مواردی؛ نمادهایی مثل صلیب، هلال ماه، ستاره داود و... هم به عنوان نشانه مذهبی به چشم می‌خورد. از بقایای موجود به نظر می رسد رنگ‌های تند و خالص اعم از آبی و سبز و... هم بیشترین مصرف را داشته است.

درهایی که به حیاط راه دارند هم سطح کوچه هستند. اما درهایی که مستقیم به فضای داخلی باز می‌شوند حداقل یک تا سه پله از کف کوچه و خیابان ارتفاع دارند که گاهی با تغییر ارتفاع کوچه با آن هم سطح شده‌اند. اما در طراحی اصلی، به ندرت دری پائین‌تر از سطح کوچه قرار می‌گرفته است.