نشست : سلسله نشست های گردشگری و میراث فرهنگی در گام دوم انقلاب اسلامی

نشست شماره : یک 

موضوع :

نقدی بر سند راهبردی توسعه گردشگری ایران

سند راهبردی توسعه گردشگری در ایران چه می گوید ؟

برگزار کننده : 

هسته علمی جهانگردی فرهنگی دانشگاه امام صادق (ع)

مدعوین : 

- سعید شفیعا ( دبیر نشست و عضو هسته علمی جهانگردی فرهنگی دانشگاه امام صادق (ع) )

- شهاب طلایی ( عضو هیئت علمی گروه فرهنگ و دولت , دانشگاه امام صادق (ع) )

- علیرضا رحیمی ( مدیر کل برنامه ریزی و حمایت از گردشگری ، وزارت میراث فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی )

زمان : دوشنبه 4 اسفند ماه 1399 ساعت 10

مکان : این نشست به صورت وبینار برگزار می گردد .

تماس : ---

نقدی بر سند راهبردی گردشگری ایران

سندی که گره گشای حال و آینده گردشگری نخواهد بود

نشست «نقدی بر سند راهبردی توسعه گردشگری ایران» با حضور علیرضا رحیمی دبیر کل برنامه ریزی و حمایت از گردشگری وزارت میراث فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی، شهاب طلایی، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع) و  سعید شفیعا، دبیر نشست و عضو هسته ی علمی جهانگردی فرهنگی دانشگاه امام صادق (ع) در تاریخ ۴ اسفند ۱۳۹۹ به صورت مجازی برگزار شد. هدف از برگزاری این نشست بررسی نگاه کل نگرانه و جزء نگرانه به سند راهبردی توسعه گردشگری است.

هسته جهانگردی فرهنگی دانشگاه امام صادق (ع) در جایگاه ناقد اقدامات راهبردی               

دکتر سعید شفیعا در ابتدای این نشست گفت: هسته ی جهانگردی فرهنگی فرصتی فراهم کرده است تا در مورد مسائل راهبردی گردشگری ایران موضع گیری های تفسیری و انتقادی بگیرد. بنابراین هدف این سلسله نشست ها نه نقد ساختار شکن و مخرب،  بلکه نقدی منصفانه و سازنده است. در این نشست قصد بر این است که سندی که به تازگی به تایید هیئت وزیران رسیده است و از آن به عنوان سند راهبردی توسعه گردشگری ایران یاد می شود مورد بررسی قرار گیرد و نکات کاربردی و نظری مدنظر مورد تاکید و توجه قرار گیرد. بنابراین در ابتدا از جناب رحیمی که نماینده وزارتخانه محترم میراث فرهنگی، گردشگری وصنایع دستی است درخواست می شود تا در مورد چیستی و هویت این سند توضیحاتی بفرمایند.

در ادامه رحیمی مدیر کل برنامه ریزی و حمایت از گردشگری وزارتخانه ضمن تشکر برای به بحث گذاشتن این موضوع بااهمیت در گردشگری ایران با اشاره به مبانی اولیه طرح های توسعه به چند سوال کوتاه بیان کرد:« آیا برای توسعه ی گردشگری کشوربرنامه ای وجود دارد؟ ، آیا پلنی در این مورد داریم یا اساسا تاریخچه ای از اسناد توسعه در مورد گردشگری وجود دارد؟ آیا ما میدانیم برای گردشگری کشور چه کار هایی باید انجام دهیم؟  وی در ادامه افزود، متاسفانه واقعیت اینگونه نبوده و نیست و اگر بخواهیم خیلی فشرده این موضوع را در طول تاریخ پیش ببریم، تنها دو برنامه برای توسعه ی گردشگری ایران پیدا نمی کنیم. اولین برنامه در سال ۱۳۵۱ توسط یک شرکت سوئیسی  با بستن قرارداد با سازمان برنامه بودجه وقت تهیه شد که در آن گفته شده چگونه گردشگری کشور را توسعه دهید ولی هیچ اتفاقی در اسناد برنامه ای اتفاق نیفتاده. چون بحث انقلاب و جنگ به وجود آمد و قاعدتا با این اتفاقات، گردشگری از مسائل با اهمیت و با اولویت به حساب نمی آمد. دومین برنامه نیز در سال ۷۶،۷۷ با شکل گیری سازمان جهانگردی و ایرانگردی کلید خورد که درسال های ۷۸،۷۹،۸۰ سازمان مربوطه با همکاری سازمان جهانی جهانگردی یک برنامه ی توسعه ی گردشگری برای ایران تدوین کرد. بنابراین ما در کل تاریخ صنعت گردشگری کشورمان دو برنامه بیشتر نداریم که اولین برنامه مربوط به پیش از انقلاب است و دومین برنامه مربوط به پس از انقلاب که خودش مربوط به ۲۰ سال قبل است.

گردشگری ایران تا به حال فاقد یک نقشه راه بوده است

وی ادامه داد:  ما برای توسعه ی گردشگری کشورمان نیازمند به یک پلن هستیم ، یعنی در ابتدا باید آنرا بفهمیم و درک کنیم که باید با گردشگری چکار کنیم و آن برنامه به ما بگوید که به کدام چشم انداز حرکت میکنیم ، اهدافمان چیست ، چه وظایفی داریم تا بتوانیم طبق آن برنامه ها حرکت کنیم.

وی در ادامه از نقل قولی از رهبر معظم انقلاب افزود: حضرت آیت الله خامنه ای مشخصا در سخنرانی هایشان فرموده اند :«ما حتما باید با برنامه حرکت کنیم و باید به سمت برنامه حرکت کنیم، اصلا مگر بدون برنامه هم میشود مگر بدون برنامه شدنی است؟» وی در ادامه افزود: ما برای توسعه ی گردشگری که شامل همه ی موارد از جمله ارزش ها، اخلاق و راهبردها است نیازمند یک نقشه ی راه هستیم. بنابر این ما فقط همان دو برنامه رو داشته ایم، تا اینکه در برنامه ی توسعه در ماده ی ۱۰۰ به وزارت مربوطه تکلیف می کند که سند راهبردی خود را تهیه نماید.

سند حاضر محصول وزارتخانه گردشگری نیست

بنابراین سازمان مربوطه  طبق بند ب ماده ۱۰۰ برنامه ی ششم شروع به تهیه ی برنامه مذکور میکند و سپس یک سری نشست های کارشناسی و تخصصی با دانشگاهی ها، ذینفعان و دولتی ها برگزار میکند و تحلیل های محیطی و ذینفعان از این جلسه بدست می آید. در نتیجه به یک سری راهبردها بدست می آورند که برای دست یابی به آنها نیاز به همکاری سایر سازمان ها و نهاد ها بود. یعنی اینکه سایر دستگاه ها باید همکاری بکنند تا گردشگری بتواند اهداف و راهبرد هایش را محقق بکند. تمام این سند راهبردی ذیل چتر دولت میباشد ، یعنی اگر میگفتند سازمان مربوطه خودش سند راهبردی را آماده کند قطعا محصول متفاوتی را شاهد بودیم. یعنی خودش یک دانشگاه دیگری را به کار میگرفت  یا مهندس مشاور و موسسه ی آموزشی متفاوتی را مشغول می کرد و در نتیجه یک سند راهبردی تهیه میشد. این سند قطعا خواسته های وزارتخانه را در خود داشت و شرایط و موقعیت دیگری را ترسیم می کرد. چون این برنامه به ذیل دولت تهیه میشد آنرا به کمیسیون های دولت انتقال دادند و کمیسیون دولت هم یعنی همه ی دستگاه های مربوطه با گردشگری (که حدود ۲۶ مورد هستند) به کمک نخبگان،  ذینفعان و بخش های خصوصی در این کار دخیل شدند. این موضوع سبب برگزاری جلسه های چالشی بسیار سختی شد که هر کدام از ذی نفعان مستقیم و غیر مستقیم در مورد موضوع مورد بحث نظرات و پیشنهادات خود را ارائه دادند.

فرایند خوب تدوین سند، شرط لازم است نه کافی

در ادامه گفت و گو سعید شفیعا دبیر نشست با تشکر از مهندس رحیمی افزود ما نکاتی را که باید از قسمت اول متوجه میشدیم این بود که شما فرمودید یک سری رایزنی های فشرده ای انجام شده و در ارتباط با ذینفعان و تعامل سازنده با آنهای این اقدام ستودنی است. یعنی سندی که شما تهیه کرده اید پشت درهای بسته و مبتنی بر خواست یک گروه خاص تدوین نشده است. اما موضوع فرایند تهیه و تدوین سند از موضوع محتوا و کفایت سند جداست. فرایند خوب شرط لازم است اما شرط کافی را بایستی به اشکال دیگر محقق کرد. بنابراین از دکتر طلایی درخواست می کنم با نگاه کل نگرانه به بررسی این سند بپردازند.

دکتر طلایی در ادامه بحث اینگونه طرح موضوع کردند: قانون برنامه ی ششم توسعه و در بند الف ماده ی ۱۰۰ قانون، سازمان را مکلف کرده است نه دولت(برای تهیه برنامه راهبردی توسعه)، یعنی در واقع گفته شده سازمان میراث فرهنگی مکلف است در سال اول برنامه که همان سال۹۶،۹۷ است اقداماتی صورت دهد. رویکرد قانون گذار این بوده است که اول از همه سازمان میراث را به عنوان دستگاه متولی موظف کند و در ثانی این سند در سال اول برنامه ارائه شود. موضوعی که محقق نمی شود و در سال آخر برنامه این سند ارائه می گردد.

این استاد دانشگاه افزود، موضوعی که در قانون تاکید شده این است که با رویکرد استفاده ی حداکثری بخش خصوصی این سند تنظیم شود. چیزی که نه در متن و نه در ظاهر سند مشاهده می شود و تنها به ذکر چند کلمه از آن عبور شده است. یک با اهمیت دیگر اینکه، وقتی آقای رحیمی می فرمایند، کشور ما فاقد هر گونه برنامه بوده و این سند یک اقدام مثبت است باید به یادشان باشد که اصلا دلیل مکلف شدن سازمان میراث فرهنگی به تدوین این سند همین فقدان بوده. بی برنامگی مشاهده شده در بخش گردشگری و نامشخص بودن تکالیف سایر نهادها عامل محرک برای تدوین این برنامه است.  در تاریخ برنامه نویسی در حوزه ی گردشگری تلاش های بسیاری شده. همانطور که مهندس رحیمی اشاره کردند یکی از آنان سال ۵۱ و ۵۲ در زمان پهلوی بوده و دیگری بعد از انقلاب بوده که از سال ۷۴ توسعه ی گردشگری به جهاد دانشجویی سپرده شد. در دولت اصلاحات نیز تلاش هایی در این زمینه شد و هزینه های سنگینی انجام گرفت. چون اجرای آن به انتهای دولت رسید، در دولت بعدی به علت مسائلی که وجود داشت انجام نشد. در زمان ابلاغ سند چشم انداز توسعه ی بیست ساله بود که پیوست هایی برای این سند تهیه کردند و مشخص کردند که بایستی به بیست میلیون گردشگر برسیم. اما آخرین تلاش و ملموس ترین آن همین سند توسعه ی گردشگری ایران است که توسط دولت ابلاغ شده است.

سند، نه چالش و نه مشکلی از گردشگری ایران را حل می کند

طلایی در ادامه افزود: دولت به صورت عجله ای این سند را تنظیم کرده است. این موجب شده تا سند به سمتی برود تا چالش های فعلی رو حل نمیکند و به مشکلات هم پاسخ نمیدهد. مطالب و احکام صادره ای که در این سند ذکر شده نشان میدهد که این سند نمیتواند گره از مشکلات گردشگری ایران باز کند. این سند در دوره ی آخر دولت یعنی در هفت ماه باقی مانده آمده، و وظایفی را برای دولت بعد تحمیل کرده است در حالی که می توانست تکالیفی برای همین دولت ایجاد کند. نکته ی بعدی این است که در سند یک سری تناقضات وجود دارد. تدوین کننده تصویری مخدوش از گردشگری ارائه کرده است.

سند گام رو به جلویی به حساب نمی آيد

مشخص نیست که بر چه مبنایی این همه به گردشگران ورودی وزن داده است؟ مشخص نیست با این حجم گردشگران خروجی پیش از کرونا، برای گردشگری خروجی چه وزنی قائل است؟ حوزه ی گردشگری باید ناظر به سه حوزه ی کلان گردشگری ورودی، خروجی و داخلی باشد و در طول سند هیچ ردی از سیاست گذاری برای حوزه های متفاوت گردشگران نیست. نکته ی بعد اینکه همه دستگاه های همکار به صورت کامل استخراج نشده اند و احکام صادره جامعیت ندارند. وزارتخانه های مهمی مثل بهداشت و درمان و آموزش پزشکی یا ورزش و جوانان که ارتباط خیلی خوبی با گردشگری دارد در این سند به عنوان همکار دیده نمی شوند.

در ادامه طلایی گفت: این سند در اوج کرونا که خودش ضربه ی سنگینی به گردشگری زود نوشته شده است. و ما میبینیم و میدانیم که بحران کرونا حداقل چند سال بر صنعت گردشگری سایه میندازد و اصلا نگاهی به بحران های کشور و حل آن در این سند دیده نمیشود. این سند مشکلات گردشگری را حل نمیکند و یا به اصطلاح گام رو به جلو به حساب نمی آيد.  

هنوز زبان مشترکی بین ذی نفعان گردشگری شکل نگرفته است

سپس سعید شفیعا دبیر نشست افزود، ما قصد داریم تا با افزودن نکات کلیدی به سند، گره های سند را برجسته کنیم. اینکه گروهی از ذی نفعان در کنار هم جمع شوند و در مورد سندی صحبت کنند و نتیجه گیری کنند با اینکه تمام ذی نفعان در مدلی جامع، در کنار هم برای ساخت سند شراکت کنند فرق دارد. اینکه وزارتخانه ورزش و جوانان با اینکه برایش حکم صادر شده در دستگاه های همکار نیامده نمونه ای از بی نظمی در تدوین این سند است. مشکلی که هنوز در بین ذی نفعان دخیل در گردشگری حل نشده است، زبان مشترک است. ذی نفعان هنوز نمی دانند که منظور مورد توافقشان از گردشگری چیست. در ادبیات نظری و آکادمیک می دانیم که گردشگری اشاره به جابجایی فیزیکی و حرکت در جغرافیا با تاکید بر قیود و محدوده هایی دارد. اما آیا واقعا تمام بازیگرانی که در مورد گردشگری ایران تصمیم می گیرند دقیقا یک ایده دارند؟ چیزی که از سند حاضر مشاهده می شود دقیقا این است که همچنان وزارتخانه که نقش متولی تدوین سند را داشته است، این نکته را حل نکرده. آقای رحیمی در ابتدای صحبت ها فرمودند که با گردشگری ایران بایستی چکار کنیم. نکته ای که ایشان باید در ابتدا مورد توجه قرار می داند این بود که اساسا گردشگری ایران چیست و طبق نظر ذی نفعان چه باید باشد. این سند نتوانسته این توافق را ایجاد کند. بنابراین از آقای رحیمی درخواست می کنم در ادامه به موارد ذکر شده پاسخ دهند و تلاش کنیم بیشتر به پیامدها و اجزای سند توجه کنیم.

اگر سند حاضر را وزارتخانه تدوین کرده بود، پاسخگوی آن بودیم

علیرضا رحیمی در ادامه نشست گفت : شاید لازم باشد تا یک سلسله نشست در مورد آسیب شناسی گردشگری و حل مشکلات  برگزار کرد. اما الان باید در مورد اسناد برنامه ای گردشگری تمرکز و صحبت کنیم. آیا در حال حاضر سند توسعه و برنامه توسعه داریم؟ تا به حال نداشته ایم. صحبت اصلی ما این است که برای توسعه ی گردشگری نقشه ی راه ساخته ایم. اینکه دکتر طلایی ذکر کردند برنامه سال اول باید ابلاغ شود، باید این موضوع را بدانند که ما برنامه را فرستادیم به دولت و دولت در پاسخ گفت که چه چیزی را تصویب کنم؟ شما باید چیزی را ارائه دهید که در آن احکام مشخصی ذکر شود. بنابراین ما اقدام به نوشتن چنین سندی کردیم تا مبنایی برای سند ملی گردشگری باشد. بنابراین آنچه برای شما بایستی اهمیت داشته باشد، سوال از سند ملی گردشگری است که از آن چیزی نپرسیدید. در مورد سندی که در دست شماست، محصول گروه ذی نفعانی است که در کنار هم فعالیت کرده اند و خواسته های آنها در این سند دیده می شود. اگر این سند را وزارتخانه تهیه کرده بود و خواسته های خودش را آورده بود، من الان پاسخگوی تمام ابعاد و جزئیات آن بودم. اما در این شرایط چنین انتظاری از من نباید داشته باشید.

توسعه گردشگری مثل زیرذره بین رفتن است

در ادامه ی نشست سعید شفیعا دبیر نشست با تشکر از بیانات دکتر رحیمی و حوصله زیادی که در شنیدن انتقادات نشان دادند گفت: جناب رحیمی گفتند در شرایطی که نقشه راه نداشته ایم، فعالیت هایی انجام شده و چیزی به دست آمده است. بحث توسعه ی گردشگری، مثل یک ذره بین است. با توسعه گردشگری فرصت می دهیم که زیر ذره بین قرار بگیریم. اقدامات مدیریتی و فعالیت های بین بخشی به خوبی مشاهده می شود و ایرادهای آن کشف می شود. اینکه تا به حال گردشگری ایران توسعه پیدا نکرده و طرح و برنامه مشخصی نداشته است، در اولویت نبودن آن است. اما در شرایطی قرار داریم که این اولویت وجود دارد و انتظار می رود سند راهبردی تهیه شود که دورنمای صحیحی از گردشگری ایران ارائه دهد. اینکه یک مجموعه از ذی نفعان در کنار هم این سند را تهیه کرده اند که از محاسن فرایندی است. اساسا به واسطه ذاتی که گردشگری دارد باید به چنین شکل برنامه ریزی شود. اما این دلیل نمی شود که بپذیریم، سندی دارای نقص و عیب ارائه شود. انتظار از سند حاضر بدون توجه به فرایند و شکل تنظیم، دادن دورنما و چشم انداز الهام بخش است که متاسفانه محقق نشده است. در ادامه از دکتر طلایی درخواست می کنم با توجه به کامنت آقای رحیمی در مورد تمرکز بر سند و اجزای آن و دوری از کلی گویی، موضوعات خود را ارائه کنند.

دکتر طلایی در بخش انتهایی نشست افزود :موضوعاتی که اقای رحیمی بیان کردند همه ی کسانی که در این صنعت حضور دارند به آن واقف هستند. همه می دانیم که گردشگری یک فعالیت بین بخشی است و این بخشی از ذات برنامه ریزی برای صنعت است. در جواب صحبت های آقای مهندس رحیمی باید بگویم که شما یک پیش نویس به دولت داده اید و جواب این بوده که باید احکام ارائه دهید. این نشان میدهد خود وزارت خانه به درستی نمی داند که چه میخواهد و قانون از آن چه چیز را خواسته است.

سند حاضر مسائل حال و آینده گردشگری را حل نمی کند

 از نظر من این سند مسائل حال و آینده ی گردشگری یک کشور را حل نمیکند، هر چند که از بی برنامه بودن بهتر است. ولی اقای رحیمی به نظر شما قانون گذار چند بار به شما یک فرصت را میدهد؟ ما در تمام ۴۲ سال اخیر چه قبل انقلاب و چه بعد از آن فقط یک بار مشاهده کرده ایم که دولت مکلف شود سند گردشگری خود را بنویسد. این یک تکلیف قانونی از طرف مجلس به دولت بود که مطمئن باشید اگر مجلس این تکلیف را هم مشخص نمی کرد، دولت هم به سمت ایجاد یک برنامه حرکت نمیکرد. ناظر بر این سند نوشته شده، هماهنگی، نظارت و هدایتی که ما از وزارت گردشگری مد نظر داریم را نتوانسته است محقق کنه ، آیا سند و ذیل سند دارای هم خوانی است؟ به نظر اینگونه نیست. هیچ انسجامی بین اجزای سند دیده نمی شود. تحلیل چشم انداز به ما این موضوع را میگوید که ۴ محور اصلی مفروض است: تاکید بر توسعه ی پایدار، بکارگیری بخش خصوصی و رقابت پذیری در سطح منطقه. آیا این چهار محوری که در متن چشم انداز سند تاکید شده است، ویژگی های یک چشم انداز مطلوب را دارند؟  نگاهی که شما در سند گردشگری به گردشگری دارید گردشگری را یک کالای رقابتی نگاه کرده است. رقابت پذیری در سطح یک منطقه که در چشم انداز به آن تاکید شده است.منظور شما از رقابت پذیری توجه به بعد اقتصادی است یا فرهنگی؟ شواهد نشان می دهد تمرکز بر ابعاد اقتصادی است تا فرهنگی. در حالی که اولویت و محوریت گردشگری ایران ابتدا بایستی بر فرهنگ و آثار آن باشد نه اقتصاد و پیامدهای آن. همچنین کلیدی ترین موضوعات گردشگری ایران نبود فهم مشترک بین ذینفعان است و اصلا تعریف دقیقی از گردشگری که جمهوری اسلامی ایران میخواهد نداریم. چیزی که شما در چشم انداز سند ملاحظه میکنید این است که نه الهام بخش است و نه باعث تقویت یک هویت مشترک نسبت به گردشگری میشود. و آن فهم مشترکی که باید اتفاق می افتاد اتفاق نیفتاده است. سند گردشگری نتوانسته یک رویکرد مشخص را در مورد کارکرد های گردشگری ذکر کند و به آورده های امنیتی و فرهنگی آن توجه نداشته است. و نکته ی بعدی اینکه در جاهایی که صحبت از میراث فرهنگی و حفاظت از آن است، بخشی از مفاهیم توسعه پایدار است. بنابراین محتوایات به کار رفته در سند هم دارای تناقض و هم دارای زیاده گویی است.

نگاه سند به گردشگری، اقتصادی است

وقتی محورهای اساسی ماموریت سند را بررسی می کنیم مشخص است که دوتای آن فرهنگی و پنج تای آن اقتصادی است. این نشان میدهد که نگاه وزارت گردشگری یک نگاه کاملا ورودی محور و درآمدی است. در مورد کارکردهای اقتصادی گردشگری و منافع آن شکی نیست ولی وقتی متولی گردشگری نگاهش به گردشگری اینگونه است، چه انتظاری از پیامدهای توسعه گردشگری می رود؟ نکته دیگر اینکه تکلیف ذی نفعان و دستگاه های همکار مشخص نیست. با چه هدفی بعضی دستگاه ها همکارند اما بعضی دستگاه ها مثل وزارت ورزش همکار نیستند. در حالی که بعضی دیگر از دستگاه ها دارای حکم هستند؟

دکتر طلایی در ادامه گفت : از مهندس رحیمی تشکر می کنم که همیشه آمادگی لازم برای صحبت و بحث را دارند و این گونه جلسات تنها ثمری که دارند، نفع کشور و صنعت گردشگری است.

مهندس رحیمی در پاسخ به صحبت های صورت گرفته در جلسه افزود : فکر میکنم یک سری از عرایض بنده منتقل نشده است و آن این است که، ما توقع داریم مباحث گردشگری منتهی به برنامه ی ملی توسعه ی گردشگری شود. آن سند هنوز تهیه نشده و آن است که مهم خواهد بود. البته این نوید را به مهندس طلایی بدهم که اوضاع خیلی هم بد نیست، در برنامه ی ملی توسعه ی گردشگری انتظار داریم همه ی مباحث گردشگری دیده شود. مقدماتش شروع شده آن دیده شده است و از متخصصین خارجی هم کمک گرفته خواهد شد. امید است که این برنامه ملی، با ملاحظات بهتر و عمق بالا تدوین شود. ضمنا در مورد حساب های اقماری  گردشگری بعد از ۲۰ سال با مرکز آمار قرارداد بسته شد و اتفاقات خوبی در دست اقدام است که در آینده نزدیک گزارش خواهیم داد.

در انتهای جلسه شفیعا گفت که حاضرین در جلسه سوالاتی در مورد شرکت ذی نفعان و سازمان های غیر دولتی داشتند که شما در حین صحبت در مورد آن صحبت کردید. از محققین دانشگاه های امام صادق (ع) ، دانشگاه علم و فرهنگ، دانشگاه علم و صنعت، راهنمایان گردشگری و نمایندگان شرکت های خصوصی حاضر در این نشست تشکر و قدردانی می کنیم و امیدواریم که موضوعات باقی مانده در مورد این سند در نشستی دیگر مورد توجه قرار گیرد.

دراين رابطه بيشتر بخوانيد:

نشست 2 : بررسی اسناد بالادستی گردشگری و میراث فرهنگی