روز بزرگداشت شیخ بهایی

سوم اردیبهشت  ماه ،روز بزرگداشت کسی است که ایرانی نبود، اما باعث افتخار ایران و ایرانیان شد و نه تنها خدمات و آثار خود را برای تاریخ و فرهنگ یک جامعه که حتی برای یک جهان به یادگار گذاشت.به این بهانه دراین پست برآن شدیم، تا نگاهی به زندگی بهاءالدین محمدبن حسین عاملی، معروف به شیخ بهایی و آثار و خدمات مهم وی در عرصه معماری داشته باشیم.

بهاءالدین محمدبن حسین عاملی، معروف به شیخ بهایی (۱۰۳۰ ۹۵۳ ه ق) از عالمان بزرگ شیعی در سده دهم و یازدهم هجری است. او از جمله نوادر روزگار است که در عرصه های گوناگون علمی، سیاسی و هنری شهرت جهانی دارد. بهایی در حوزه علوم عقلی و نقلی دارای تالیفات بسیار است، ایشان در فنون و علوم غریبه نیز دست توانایی داشته است.در عرصه سیاست از فقهای بزرگ عصر صفوی است و سالیان متمادی عهده دار مهم ترین منصب سیاسی مذهبی (شیخ الاسلام) در دولت شاه عباس اول (مقتدرترین دولت صفوی) بوده است. در قلمرو هنر معماری در رونق بخشیدن به شهر اصفهان و پدید آوردن آثاری ماندگار سرآمد مهندسان عصر خود به شمار می رفت، از این رو برای شناساندن این شخصیت جامع الاطراف نویسندگان و پژوهشگران هر کدام از زاویه ای به معرفی او پرداخته اند.برخی با توجه به آثار مکتوب وی، به عنوان نویسنده ای توانا به او نگریسته اند. بعضی با تاکید بر خدمات اجتماعی و فرهنگی ایشان، از او با عنوان اصلاح گر واقعی جامعه و مجدد قرن یاد کرده اند.عده ای از نگاه فن ریاضی و هنر معماری به دنبال معرفی او به عنوان مهندسی نوآور بوده اند. و برخی دیگر از نظر گاه سیاسی، عملکرد و دیدگاه های سیاسی او را مورد کاوش قرار داده اند.

شاهکارهای شیخ بهائی در زمینه معماری :

•  تقسیم آب زاینده رود:

یکی از کارهای مهم وی، تقسیم صحیح و طریقه مهندسی آب زاینده رود به محله‌ها و باغات شهر اصفهان بود, او با محاسبه‌ی  دقیق و به‌دست آوردن آمار بارندگی مناطق مختلف اصفهان, حومه و کوهستان‌های اطراف و همچنین سرچشمه زاینده رود‌, طرح  دقیق نهرها و شیب  و مقطح آنها و سهم استفاده آب هر باغ  و محله و منزل, به مشکل و اختلاف چندین ساله این منطقه پایان داد. این منطقه تا قبل از تقسیم آب همیشه در حال نزاع و جنگ و خونریزی  قبیله ای  برای تقسیم آب بود و با این کار شیخ بهائی این گرفتاری  برای همیشه خاتمه  پیدا کرد. بر اساس این رساله  یا آئین‌نامه که امروزه  به آن دفترچه مشخصات فنی می‌گویند‌, تقسیم بندی و استفاده صحیح از آب زاینده رود قانونمند شد  و هنوز بر مبنای همان رونوشت تقسیم مقدار آب باتوجه به حرکت و سرعت و کشش و شیب و حجم مناطق زراعی و باغ ها و یا برای استفاده عامه مردم مشخص و معلوم شده است. جالب‌ترین محاسبه شیخ بهائی در این است که فصل سیلابی زاینده رود را طی ۱۹۷ روز اوایل آذر ماه و سپس مدت ۱۶۸ روز برای جریان عادی و منظم بررسی و محاسبه کرده است . جالب‌تر آنکه, این مدت زمان تغییرات و نوسانات تا به امروزه  با آمار متوسط عوامل جوی اصفهان منطبق بوده و اصالت خود را حفظ کرده است. شیخ  بهائی طرز تقسیم بندی جریان آب زاینده رود را با توجه به محاسبات خیلی دقیق به ۳۳ سهم تقسیم نموده که هر سهم معادل ۵ شبانه‌روز قسمتی از آب رودخانه است که باید آب موجود در رودخانه به هر محله سرازیر شود که امروزه با نصب دستگاه‌های مختلف آب‌سنج ها در نقاط زاینده رود به همان نتیجه رسیده اند که او در ۴۲۰ سال قبل رسیده بود .

• ساخت مسجد چهار باغ به روی لجنزار:

کار مهم دیگر شیخ بهایی بنای مسجد مشهور چهار باغ است که چون در مسیر یکی از کانا‌ل‌های آب زاینده رود قرار داشت و امکان پی‌ریزی ساختمان عظیم و سنگی آن با اشکال مواجه می شد و ساختمان مذکور هم نمی‌توانست روی سطح مرداب و لجن‌های موجود در اطراف آن قرار گیرد و امکان هر گونه خطر برای ساختمان و به ویژه برای دیوارهای جانبی گنبد و مناره‌ها وجود داشت ( این کانال هنوز از وسط مدرسه چهارباغ اصفهان عبور می‌کند) دست به یک ابتکار زد. 

شیخ برای اجرای صحیح این کار پیشنهاد کرد که نخست ، مقدار زیادی زغال چوب به ضخامت 2 متر در سرتاسر پی ساختمان پراکنده گردد و پس از کوبیدن زغال در کف پی‌ها روی آن ‌را با ساروج و شفته پر کرده و پی‌های ساختمان را روی ساروج و شفته مذکور بنا کنند . این روش که عبارت است از استفاده از زغال چوب برای پی ساختمان‌های روی مرداب و لجن‌زار است بعدها مورد توجه اروپاییان قرار گرفت و پی و شالوده ساختمان‌های عظیم خود را بدین‌طریق ساختند و هنوز هم در بعضی از نقاط به همین روش عمل می‌کنند‌ . ضمناً چون باید ملات گل ساختمان مسجد به ‌هم در‌آمیخته و با پا و سایر وسایل به‌خوبی مخلوط شود و از آنجا که هر چه ملات بیشتر پا بخورد چسبندگی گل بهتر شده و خوب عمل می آید ، از این لحاظ به دستور شیخ بهایی ابتکاری برای هر چه بیشتر پا زدن گل ها به‌کار برده شد که ملات بنای مسجد هر روز زیر پای مردم و کودکان اهل اصفهان بلا وقفه پا بخورد و به ‌هم مخلوط و آمیخته شود . ابتکار شیخ بهایی این بود که دستور داد که هر روز صبح چند سکه طلا را در خاک ملات‌ها بریزند و سپس گل ساخته و به مردم اطلاع دهند که بیایند و سکه‌ها را برای خود بیابند ‌. مردم گروه گروه گل ملات‌ها را از صبح لگدمال کرده و تا غروب آن روز تعدادی سکه برای خود می‌جستند و بدین‌طریق گل ملات‌ها کاملاً به‌ هم آمیخته و به قول معمارها عمل می‌آمد. ( البته امروز این بنا به مدرسه چهارباغ مشهور است.)

• گرمابه شیخ بهائی:

ساختمان حمام شیخ بهایی مربوط به دوره صفوی - قاجار است و در تاریخ ۲۹ تیر ۱۳۷۷ با شمارهٔ ثبت ۲۰۶۳ به عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

این حمام با استفاده از یك سیستم پیچیده مهندسی به مدت طولانی تنها با یك شمع روشن می‌شده است.درباره چگونگی گرم شدن این حمام به كمك شمع شایعات فراوانی وجود دارد، اما تنها نظریه قابل قبول درباره این حمام این است كه یك سیستم سفالینه لوله كشی زیرزمینی در حد فاصل آبریزگاه مسجد جامع و این حمام وجود داشته كه با روش مكش طبیعی، گازهایی مانند متان و اكسیدهای گوگردی را به مشعل خزینه حمام هدایت می‌كرده و این گازها به عنوان منبع گرما در مشعل خزینه می‌سوخته است.این احتمال وجود دارد كه این گازها به طور مستقیم از مواد زاید دفع شده در خود حمام جمع آوری می‌شده است.در واقع شیخ بهایی طبق محاسباتی دقیقی خزینه حمام را به گونه‌ای طراحی كرده بود كه فاضلاب این مكان تبدیل به گاز متان شود.همچنین بخشی از لجن‌های ته نشین شده در این مكان برای تولید بیوگاز مورد استفاده قرار می‌گرفت، بدین شكل كه شیخ بهایی با محاسباتی حجم لجن مورد نیاز برای تولید بیوگاز را مشخص كرده بود و گاز تولید شده به وسیله شعله‌هایی مخزن آب حمام را گرم می‌كرد.بنابراین آب این حمام با سیستم «دم و گاز» یعنی به كمك گاز متان فاضلاب مسجد جامع و چكیدن روغن عصارخانه شیخ بهایی (عصارخانه محلی برای تهیه روغن از دانه‌های روغن بوده است) در مجاورت حمام روشن می‌شده است.

در سال‌های اخیر یك مخترع مشهدی پس از ۳۰۰ سال با شبیه سازی حمام شیخ بهایی به راز این موضوع پی برد.علی‌اصغر برهمند، رئیس انجمن مخترعان خراسان رضوی و طراح شبیه سازی حمام شیخ بهایی مدعی شد كه منبع آب این گرمابه از طلا بوده و با توجه به این كه طلا رساناترین فلز انتقال گرما است، با حرارت كم انرژی زیادی تولید و آب منبع گرم می‌شده است.در طرح شبیه سازی شده به علت دسترسی نداشتن به طلا از مس استفاده شده كه در حمام منازل هم قابل استفاده است و موجب صرفه جویی ۳۰ درصدی در مصرف سوخت می‌شود.این اثر پژوهشی كه به تایید انجمن مخترعان خراسان رضوی رسیده موفق به كسب دو نشان طلای سوئیس در سال ۲۰۰۶ و مدال طلای مسكو ۲۰۰۷ شده است.