ارسی ، نمونه درخشان تزئینات هندسی در معماری ایران

ارسی یکی از عناصر تزئینات هندسی در معماری ایرانی و از مهم‌ترین و پرکاربردترین آنهاست. به گزارش گروه معماری هنرآنلاین ، تزیینات هندسی، یکی از اصول معماری ایران و بسیار حایز اهمیت است و ارسی یکی از این عناصر در معماری است. صنعت نجاری هنگامی‌ که با هنر ‌طراحی و ظرایف نازک کاری شیشه تلفیق شود حاصل آن پدیده‌ای زیبا و جذاب است ‌که ارسی نام می‌گیرد. ارسی در بسیاری از خانه‌های تاریخی ایران دیده می‌شود و زیبایی خاصی به این خانه‌ها بخشیده است. ارسی در اشکوب کوشک‌ها و پیشانی و رواق ساختمان‌های سردسیری بیشتر دیده می‌شود. نقش شبکه‌ای ارسی معمولا مانند پنجره و روزن‌های چوبی است. 

ارسی‌ها معمولا مستطیل شکل هستند و بخش فوقانی آن‌ها را تا زیر سقف به شکل مستطیلی، هلالی یا ضربی که با شیشه‌های رنگی زینت داده شده تکمیل می‌کردند. این نوع در و پنجره برای تنظیم کردن نور در خانه‌های آفتاب گیر مناطق گرمسیری کاربرد وسیعی داشته است. ارسی معمولا از ۱ تا ۶ لنگه ساخته و در بعضی مواقع در ارسی آیینه‌کاری نیز به کار می‌بردند.

تاریخچه

قدیمی‌ترین آثار ارسی سازی در ایران به عصر صفویه برمی‌گردد و در بناهای مربوط به آن دوران به وفور دیده می‌شود. ارسی‌سازی پس از تلفیق با هنر قواره‌بری در عصر قاجار عظمتی دو چندان یافت. متاسفانه این گونه هنرها با ورود آهن رو به نابودی گذاشته و گستردگی پیشین خود را از دست دادند.

هنر نازک‌کاری هنری ریزه‌کاری و نقش و نگار است که از گذشته دور تا به حال نقش ویژه‌ای در معماری داشته و انتظار می‌رود ‌که در آینده دور پر رونق‌تر شود. هنر ارسی‌سازی پیوندی بین ‌نازک‌کاری چوب، شیشه‌بری، نجاری و طراحی است.

در هنر ارسی سازی هیچ میخ و ‌چسبی به کار نمی‌رود و تمام نقش و نگار‌های ارسی به وسیله اتصالات ظریف ‌چوب (کام و زبانه) به هم وصل می‌شوند. برای این کار ابتدا طرح اولیه با ‌اطلاعاتی از هندسه و مثلثات روی کاغذ تهیه و سپس با دقت و ظرافت ‌فراوان چوب‌ها بریده می‌شود و شیشه‌ها با مهارت خاصی کنار هم چیده، تمام اتصالات با فنون زیبای نجاری به هم متصل می‌شوند.

 انواع نقش‌های ارسی

ارسی‌ها دارای نقش‌های متعددی است که دو نوع از ارسی ها بیشتر از همه در استان ‌کردستان رایج ومتداول بوده است. پنجره های ارسی با نقش اسلیمی: همان طور از اسم آن پیداست نقشی است که در اکثر کشورهای اسلامی ‌رایج ‌است. نقش اصلی  آن را از ‌گیاهان گرفته اند و در نقش‌های قالی و نقاشی‌های مختلف نیز دیده می‌شود. ‌‌ارسی و گره چینی: این نقش دارای نقوش هندسی شکل است که به مرور زمان در دنیای اسلام رایج ‌شده است. در کاشی‌کاری‌ها و آجرنماها کاربرد فراوانی دارد و کل کار با هندسه و ‌مثلثات آمیخته شده است.‌

هریک از نقش‌های اصلی که شامل ‌نقش اسلیمی ‌و گره چینی است خود دارای نقش‌هایی فرعی است که در این ‌میان، نقش جقه اهمیت ببیشتری از بقیه دارد.‌ارسی‌ با نقش جقه: جقه در معنای درخت سرو است که مظهر آزادی است و شکل تقریبی آن را به ‌صورت درخت سرو فرض می‌کنند و سر نقش به صورت خمیده است و بدین ‌معناست که مرد آزاده و آزاد فقط در مقابل معبود سر تسلیم فرود می‌آورد.

اثرات و دلایل استفاده از پنجره‌های ارسی

 رنگ و نور: نور پنجره‌های ارسی باعث می شوند نور خورشید به اندازه کافی وارد فضای اتاق شود نه کمتر نه بیشتر. از نظر روان‌شناسی رنگ‌های مختلف شیشه‌ها در پنجره‌های ارسی و ایجاد نورهای هم رنگشان بر روی انسان تاثیرات متفاوتی می‌گذارد. نکته جالب این است که هر رنگ کنار رنگ دیگر شدت این تاثیر را خنثی­ و مقدار مناسب آن را تنظیم و تعدیل می‌کند. بیشتر رنگ‌های استفاده شده در شیشه های ارسی رنگهای لاجوردی قرمز سبز و زرد هستند و هر کدام به تنهایی تاثیر روانشناختی مجزای دارند.

زیبایی پنجره‌های ارسی: ­ سطح پنجره‌های ارسی را با استفاده از انواع نقش‌های گوناگون گره‌سازی و با شیشه های رنگین و ساده می‌آراستند  و ترکیب‌های بدیعی پدید می‌آورند. به این صورت هماهنگی بین این شبکه‌های هندسی و نورهای رنگی باعث ایجاد زیبایی دلپذیری می‌شود. نقش هندسی در ارسی: ناپسند دانستن تقلید از نقش‌ها، صورت‌های انسانی و حیوانی در نقاشی و سایر هنرهای تصویری و تجسمی به تدریج موجب شد که تقلید از طبیعت در فرهنگ بسیاری از هنرهای اسلامی چندان مورد توجه قرار نگرفت. به همین جهت هنرمندان به ترکیب‌های هندسی و انتزاعی توجه بسیار کردند.

محرمیت:  پنجره‌های ارسی همچنین باعث محدود کردن دید از بیرون به درون خانه و ایجاد محرمیت می‌شد.خواص صوتی: اگر قطعات یک گره نسبت به هم زوایای مختلف یا متعدد پیدا کند جابجایی صوتی ایجاد می‌کند. در واقع این جابجایی تابع قوانین علم آکوستیک است. فرم های شش وجهی نیز دارای خواص صوتی هستند از کاربرد صوتی شش وجهی در طبیعت می‌توان کندوی زنبور عسل را مثال آورد که دقیقا عمل انتقال صوت یا رزونانس را انجام می‌دهد.

کارکرد سطح مشبک پنجره‌های ارسی: تامین نور فضای درونی، در معرض دید قرار دادن فضای بیرونی، کاهش شدت تابش نور آفتاب و گرما، ایجاد زیبایی در نمای ساختمان، حفظ حریم و دور کردن حشرات مزاحم از کارکردهای سطح مشبک پنجره‌های ارسی است.

 ارسی و گره چینی در اغلب نقاط کشور دیده می‌شود و نمایی منحصربه فرد و متفاوت برای خانه‌های قدیمی رقم زده است. تقارن کامل در شکل، فرم و رنگ که از طرح های اسلیمی نشأت گرفته و با تکه های کوچک چوب به شکل ستاره های چندپر پیاده شده، ویژگی مشترک پنجره های مشبک گره چینی در سرتاسر ایران زمین به شمار می‌آید که در اروسی‌ها شیشه‌های رنگی به رنگ های زرد، سبز، قرمز و آبی به آن اضافه شده است.

در شمال ایران نیز ساخت ارسی مانند دیگر نقاط کشور مرسوم بوده، با این تفاوت که به دلیل رطوب هوای شمال از چوب درخت آزاد یا ازدار که دوام بیشتری دارد استفاده می‌شد ولی در مقابل در مناطق خشک جنوبی و مرکزی کشور از چوب چنار برای کار گره چینی استفاده می کردند.