نابودی یک‌ششم بافت تاریخی شیراز با توسعه شاهچراغ

گزارش روزنامه «پیام ما» از بررسی طرح 57 هکتاری توسعه حرم شاهچراغ با حضور کارشناسان :

تخریب خانه‌های تاریخی شیراز پیروی از الگوی همیشگی

 اجرای طرح خروج ۲۰۰ خانه تاریخی ثبت ملی در شیراز و زمینه‌سازی تخریب آن‌ها به بهانه توسعه حرم شاهچراغ (ع) بهانه‌ای شد تا کارزاری با 21 هزار نفر امضا گردآوری شود. در این نامه که خطاب به وزیر میراث فرهنگی نوشته‌شده امضاکنندگان از عزت‌الله ضرغامی درخواست کرده‌اند که به عنوان متولی این حوزه، جلوی خروج این خانه‌های تاریخی از فهرست میراث فرهنگی گرفته و احیای آن‌ها در اولویت اقدام قرار داده شود. بر همین اساس نشستی در کلاب هاوس در اتاق «پلتفرم کارزار» با حضور تعدادی از کارشناسان حوزه معماری و احیای بناهای تاریخی برگزار شد و حاضران از روند تخریب بافت تاریخی شیراز تا امروز گفتند.

حامد بیدی، مدیرعامل کارزار در این نشست با بیان این نکته که پس از انتخاب این موضوع افراد زیادی ما را از پیگیری این موضوع بر حذر داشتند، گفت: «این امر از آن اتفاقاتی است که به‌صورت کلاسیک بارها شاهد آن هستیم. اتفاقی می‌افتد که بخشی از ذی‌نفعان جایگاه و اعتبار دینی و مذهبی دارند و برخی افراد ذی‌نفع از بابت موضوعاتی که به نظر می‌رسد جنبه تجاری و ورای فضای دینی دارد حمایت می‌کنند و در نهایت فریاد کنشگران شنیده نمی‌شود. این فرآیند که بارها در حوزه‌های مختلف اتفاق افتاده و نمونه مشابه در شهرهای مذهبی همچون مشهد دیده‌شده، این بار به بهانه توسعه صحن و فضای حرم شاهچراغ در حال انجام است.»

نابودی یک‌ششم بافت تاریخی شیراز با توسعه شاهچراغ
امین طباطبایی، کنشگر میراث فرهنگی در شیراز با تأکید بر این نکته که ارزش‌ها و محتوای بافت تاریخی شیراز بر همه شناخته‌شده است، گفت: «نهاد متولی حوزه بناهای مذهبی در کشور رویکردی را در پی گرفته که بر اساس آن هر چه بنای مذهبی ارزشمندتر بوده بحث توسعه و نوسازی آن بیشتر مطرح ‌شده. به طوری که سازمان اوقاف و امور خیریه حتی به بعضی از مساجد جامع و امامزاده‌ها هم به نام بازسازی آسیب رسانده است و این تفکر که شاید بخشی از روی نادانی است که با ارزش‌های این بناها آشنا نیست و احتمالاً بخشی به دلیل منافع است.» او با اشاره به تخریب بخش زیادی از بافت تاریخی شیراز در دهه 70 تحت عنوان مجتمع بین‌الحرمین، گفت: «این مجتمع تجاری که در ابتدا با رویکردی خدماتی-فرهنگی شکل گرفت، در مسیری موازی گذری بود که تخریب و به مجتمع تجاری تبدیل شد. اکنون ضلع شمالی این مجتمع تجاری به بهانه صحن بناست تخریب شود و در این طرح یک صحن 9 هکتاری پیش‌بینی‌شده است که عملاً تحت عنوان 57 هکتار شناخته‌شده است که با توجه به بافت 370 هکتاری تاریخی شیراز یک‌ششم در این پروژه و با توجه به تخریب‌های قبلی یک‌پنجم بافت تاریخی شیراز تحت عنوان توسعه اطراف شاهچراغ از بین خواهد رفت.»
او افزود: «امروز با دستوری که برای بررسی ارزشمند بودن 200 خانه صادر شد عملاً می‌خواهند مشکل قانونی تخریب بنای ثبتی حل شود و این منازل ابتدا از ثبت خارج و شکایات را بلاموضوع کنند که اگر این اتفاق بیافتد امکاناتی که برای اعتراض به این پروژه است از لحاظ قانونی کمتر می‌شود.» طباطبایی افزود: «این طرح برای بررسی به شورای امنیت ملی و کمیسیون اصل 90 مجلس رسید اما در نهایت بی‌اثر بود. هیچ‌یک از شکایت‌های میراث فرهنگی به‌جز یک مورد که قرار یک ‌میلیاردی صادر شد منجر به صدور هیچ حکمی معنادار نشده است.»
برخی امنیت را در حذف کالبد تاریخی می‌دانند

محمدمهدی کلانتری، پژوهشگر مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی، آغازگر عملیات تخریب در بافت‌های تاریخی را ناامن‌سازی در بافت‌هایی که قرار است طرح توسعه اتفاق بیفتد دانست و عنوان کرد: «برخی املاک در طول 30 سال خریداری و رها و به یک منطقه بسیار ناامن در شیراز تبدیل‌شده است و انگار تعمدی در این است تا بهانه‌ای باشد برای اینکه امنیت در این بافت فراهم نشود چون عده‌ای امنیت را در حذف کالبد تاریخی می‌دانند و این موضوع کاملاً سازمان‌یافته است چون در مناطقی که در طرح توسعه قرار ندارد امنیت به‌راحتی فراهم می‌شود مثلاً در نزدیکی همین بافت در سنگ سیاه، اما در بین دو حرم شاهچراغ و سید علاالدین حسین نمی‌شود چون آنجا امنیت نمی‌خواهند تا ذهن مردم را برای تخریب آماده کنند.»
او در ادامه گفت: «در پروژه شیراز هجمه‌ای همه‌جانبه به سمت منتقدان این طرح است که همه در این قضیه همراه هستند حتی در نامه‌ای که خطاب به رئیس‌جمهور و با امضای 8 مقام عالی‌رتبه شیراز نوشته‌شده منتقدان را همراه با معاندین می‌خوانند و با تهمت‌پراکنی مخالفان را محکوم می‌کنند.»
این پژوهشگر حوزه بناهای تاریخی با انتقاد از بدنه میراث فرهنگی در حراست از اماکن تاریخی تصریح کرد: «مصیب امیری، مدیر سابق میراث فرهنگی استان فارس که خود شریک جرم در تخریب‌های بافت تاریخی شیراز بوده است در اردیبهشت 1400 به‌عنوان رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی منصوب شد و این طرح در حال حاضر توسط وزیر میراث فرهنگی به پژوهشگاه سپرده است و در واقع این طرح از شیراز کنترل می‌شود.»
او ادامه داد: «طرح اتصال حرم شاهچراغ به حرم علاءالدین حسین که تحت عنوان بین‌الحرمین شناخته می‌شود با نگاهی بلدوزری شروع شد اما در نهایت هیچ بخشی به حرم افزوده نشد و به‌جای توسعه اماکن مذهبی کل مجموعه به پارکینگ طبقاتی، هتل، پاساژ و شورای شهر اختصاص یافت.»

بررسی طرح تخریب خانه‌های تاریخی در پژوهشگاه

در ادامه محسن اکبرزاده، معمار و شهرساز با طرح این پرسش که متقاضی اصلی تخریب کیست، گفت: «در مشهد پیمانکاران و مدیران شهری پیمانکاری که مسئولیت تملک، تخریب و ساخت پروژه جدید را بر عهده داشتند برنده‌های اصلی بازی بودند یعنی یک‌بار با تملک املاک از طریق پاداش کارگزاری سود می‌بردند، بار دیگر از طریق تخریب و از دلالی زمین‌های تخریب‌شده چندین دست سود می‌بردند و در نهایت ساخت پروژه هم به همین افراد واگذار می‌شد.»

اکبرزاده با اشاره به توقف اجرای طرح تاش در مشهد مقدس، بیان کرد:« این طرح چند ماهی است به لحاظ قانونی کنار رفته اما به لحاظ واقعی به دلیل حضور همان مدیران قبلی در شهرداری کارشکنی می‌شود و هر واکنش رسانه‌ای نسبت به طرح تاش و نسبت به جریان تخریب و نوسازی انجام می‌شد با چابکی بسیار زیادی این صدا را خفه می‌کردند.»
او مسئله اصلی بحران حفاظت در ایران را نبود ارزش‌آفرینی به‌واسطه شناخت و برداشت کم دانست و عنوان کرد: «این‌قدر محتوا تبدیل به ارزش نشده که جامعه نسبت به این موضوعات منفعل است و مدیران احساس می‌کنند این مسائل سانتی‌مانتال است. جامعه‌ای که بحران مسکن و بحران نان دارد پرداختن به این مقوله امری فانتزی است و میزان حیاتی بودن و تجدیدناپذیری این ظرفیت را متوجه نمی‌شوند.»
حدود 90 درصد محله اسحاق‌بیگ تخریب می‌شود

غلامحسین معماریان، استاد دانشگاه هم در این نشست گفت: «اصل تخریب 200 خانه در بافت تاریخ شیراز انحرافی است بلکه داستان یک محله است که می‌خواهد تخریب شود و مشخص نیست دراین‌بین چه تعداد خانه باارزش تخریب می‌شود. بارها گفته‌ایم طرح 57 هکتاری غلط بوده است همان‌طور که بین‌الحرمین اشتباه بود که سال 1374 اجرا شد. همان‌طور که خیابان شهید دستغیب در دهه 60 و خیابان 9 دی اتفاق افتاد. این‌ها در یک پروسه مقطعی اتفاق افتاد و همه از مبنا اشتباه بوده است.»
او با بیان اینکه تاکنون 9 خانه ثبتی در این طرح تخریب‌ شده است، گفت: «با اجرای این طرح حدود 90 درصد محله اسحاق‌بیگ در شرق شاهچراغ تخریب می‌شود و در نهایت به موزه‌ای می‌ماند که در صورت نبود مسافر به متروکه‌ای تبدیل می‌شود.»

معماریان اضافه کرد: «مشکلی اساسی داریم که هر چقدر داستان را برای آن‌ها توضیح می‌دهیم متوجه نمی‌شوند چون در فرهنگ عمومی ما تاریخ به‌عنوان آنچه از گذشته داریم جایگاهی ندارد و اتفاقات اجتماعی هم مزید بر علت است که کسی سراغ آن نرود. این کارزار نباید به 200 خانه تاریخی محدود شود در این طرح لکه‌هایی نگهداری و مابقی نابود می‌شود. این طرح 57 هکتاری ذاتاً غلط است و در نهایت آنچه ما از دست می‌دهیم تاریخمان است. شیراز قدیم به‌عنوان یک بدنه یکپارچه باید حفظ شود.»

قوانین میراث فرهنگی جامع نیستند
همچنین امین محمود‌زاد، استاد دانشگاه با انتقاد از اینکه در این سال‌ها دغدغه‌سازی نکردیم، گفت: «بافت‌های تاریخی به‌واسطه شرایط مختلف وجهه اقتصادی پیدا کرده است و زمین در بافت‌های تاریخ در دهه‌های گذشته به‌واسطه شرایط مختلف از خدمات خارج و خالی و ارزان شده و بافت‌های تاریخی تبدیل به بخشی از توسعه فیزیکی برای حرم مطهر شده است.»
او ادامه داد: «میراث قانون حفاظت جامع ندارد. مشکلات بسیاری درون قوانین میراث وجود دارد این قوانین حمایت‌کننده هستند اما جامع نیستند. ما قانون جامع ملی نداریم که بسیار خطرناک است و افراد می‌توانند تفسیر شخصی داشته باشند که باعث فساد، مافیا و نابودی است. ما قانون حفاظتی ابتر داریم که کاری نمی‌کند و اقتصادی چشم‌نواز که باهم در تضادند. ما در سازمان میراث فرهنگی چسب زخمی هستیم که حفاظت اضطراری می‌کنیم.»

او با انتقاد از ناتوانی در تبیین مفهوم زندگی با ریشه‌ها گفت: «ما در مرمت بافت فقط به مرمت فیزیکی پرداخته‌ایم و زیست مردم در این میان گم‌شده است. وقتی در محلات شیراز زندگی می‌کنیم می‌فهمیم که فرهنگی افراد را به هم چسبانده که در خانه‌های عادی که به‌هم‌پیوسته‌اند نه‌تنها در خانه‌های ارزشمند. بافتهای تاریخی مشکلاتی دارند و مردم خسته می‌شوند ولی اگر بدانیم بافت‌های تاریخی پتانسیل هستند که اقتصاد از دل آن بیرون می‌آید اما اقتصاد میراث فرهنگی بر پایه زیست سالیان سال است که رها شده و نیمه‌جان در بافت‌های تاریخی کشور دست‌وپا می‌زند.»