معماری و معنویت اسلامی

 معماران و طراحان شهری مسلمان با به‌کارگیری ماهرانه فضای منفی می‌توانستند فضایی خلق کنند که در آن صرف غیاب جسمانیت یا به درون‌گرایی و تفکر و یا به انبساط و نشاطی روحانی می‌انجامید.

 آنکه حس فضا را در خیابان‌های شهر فاس یا بازار اصفهان تجربه کرده باشد، با منتهی شدن ناگهانی این فضا به صحن وسیع یک مسجد، خانه یا میدانی که به شکل سنتی احداث شده، یه طور بیواسطه شادی و انبساطی در خود احساس می‌کند. برای فرد مسلمان این احساس همواره با تشدید آگاهی نسبت به حضور الهی همراه است که این امر همیشه نشاط آفرین است. تصادفی نیست که واژه “ انبساط “در زبان عربی و فارسی هم به معنای گشایش و هم به مفهوم نشاط است، و اینکه تشدید ایمان و تجربه معنوی در اسلام، به تعبیر قرآن، با انبساط سینه یا “ انشراح الصدر “ همراه است. معماران و طراحان شهری مسلمان که کار خود را بر معنای مثبت فضای خالی در تفکر دینی اسلامی مبتنی می‌ساختند، با به کارگیری ماهرانه فضای منفی می‌توانستند فضایی خلق کنند که در آن صرف غیاب جسمانیت یا به درونگرایی و تفکر منتهی می‌شد، که نمونه آن را در بنای باغ‌های ایرانی شاهد هستیم، یا به انبساط و نشاطی روحانی می‌انجامید که در فضاهای مساجد بزرگ مشرف به فضای بسته و منفی بازار و خیابان‌های شهرهای سنتی اسلامی احساس می‌کنیم.

در معماری اسلامی، فضا نه با شئ مثبت، بلکه با عدم حضور جسمانیت یا مادیت تعریف می‌شود. این هم جنبه ای دیگر از فضای خالی، یا به بیان بهتر، “ فضای منفی “ است. ارتباط نزدیکی که بین هنر و کیهان شناسی سنتی وجود دارد به ما امکان می‌دهد تا این برداشت از فضا در هنر و معماری اسلامی را با توسل به تعریف فضا در آثار محققان مسلمان در مورد کیهان و نجوم بهتردرک کنیم.

در بیشتر مکاتب کیهان شناسی اسلامی، بالاترین فلک فضای زیر خود را تعریف می‌کند و لذا “ آنچه فضا را محدود و تعریف می‌کند” (محدّد) نامیده می‌شود. فضای کیهانی در نسبت با سطح داخلی دورترین فلک تعریف می‌شود، نه در نسبت با هر شئ مثبتی چون زمین یا سیارات دیگر. تو گویی فضا از فضای مادی خلقت بریده شده و بیشتر در ارتباط با سطحی که محیط بر آن است درک می‌شود تا شئ که محاز در آن است. البته فضا تعریف کیهان شناختی دیگر هم دارد و نویسندگان مسلمان در تعریف فضا اتفاق نظر ندارند. اما دیدگاهی که به آن اشاره شد بیش از بقیه مورد توافق است و دقیقآ همین دیدگاه است که موارد متناظر و کاربردش را در هنر پیدا می‌کند.

فضا در معماری و شهرسازی در نسبت با سطوح داخلی فرم‌های محیط بر آن تعریف می‌شود، و نه در نسبت با شئ مثبت محسوس. فضا فی نفسه منفی است و با نماد معنوی فضای خالی مستقیمآ مرتبط است. دیوارهای داخلی باغ است که فضای داخلی باغ ایرانی را تعریف می‌کند، نه هیچ شئ یا عمارت یا حوضی که در وسط آن قرار گرفته باشد. به همین ترتیب، در شهرهای سنتی، دیوارهای ساختارهای اطراف است که فضای بازار را شکل می‌دهد. در عبور از گذرهای باریک این بازار، فضا که مترادف با غیاب جسمانیت است و در نتیجه با فضای خالی یکسان به نظر می‌رسد، همچون مسیری است که در تراکم فرم‌های مادی گشوده شده است تا روح بتواند در جهانی که بدون آن گذرهای باریک خفقان آور می‌شود تنفس کند. اهمیت ویژه گسترش این فضای منفی که اغلب در صحن مسجد که فضای باریک تر بازار یا خیابان به آن ختم می‌شود و همچون در حیاط خانه‌های شخصی که خیابان‌ها و فضاهای باریک به آن‌ها منتهی می‌گردند اتفاق می‌افتد، از اینجا ناشی می‌شود.

بنابراین فضای خالی، چه در هنر و چه در معماری اسلامی، از طریق شفاف کردن ماده و آشکار کردن سرشت فانی آن، و درعین‌حال درآمیختن حضور الهی با اشکال مادی، نقشی مثبت ایفا می‌کند. چون در اسلام الوهیت هرگز تنزل یا تجلی مادی یا تجسد در قالب خاصی پیدا نکرده است، در ذهن مسلمانان همواره مطلق و نامحدود باقی مانده است. درنتیجه، درعین‌حال که به‌خودی‌خود کمال و غنای تام تمام است، در نظر مردمی که در جهان مادی زندگی می‌کنند به‌صورت واقعیتی چنان متعالی و منزه و ورای امر مادی جلوه می‌کند که حضور او را در این جهان فقط به مدد فضای خالی می‌توان حس کرد. بنابراین به‌کارگیری فضای خالی در هنر اسلامی، در کنار استفاده از سمبولیسم هندسی و دیگر اشکال تمثیل پردازی انتزاعی، به یگانه ابزار نشان دادن وحدت از طریق هنر و معماری بدل گردید، وحدتی که در همه‌جا حضور دارد و درعین‌حال ورای همه‌چیز است. هنر اسلامی با به‌کارگیری فضای خالی در هنرهای تجسمی، که بی‌شباهت به استفاده از سکوت در موسیقی و شعر نیست، محملی شد برای بیان آن معنویتی‌که در بطن اسلام جای دارد، وحدتی که سرآغاز و غایت القصوای ایمان است.

منبع : سرویس معماری هنرآنلاین