نجف اشرف ؛ از مسجد کوفه تا حرم شریف

مسجد کوفه در مجاورت حرم شریف حیدری در نجف هر دو از بناهای شاخص معماری اسلامی است.
 

مسجد کوفه که یکی از قدیمی‌ترین مساجد تاریخ اسلام است که در اواسط قرن هفتم میلادی بنا شد. این مکان یکی از چهار مسجد مهم برای شیعیان پس از مسجدالحرام، مسجدالنبی و مسجد قبا است که در ۱۲ کیلومتری شمال شهر نجف واقع شده است. در دهه‌های اول هجری قمری این مسجد توسط سعد بن ابی وقاص بازسازی و سپس توسط علی ابن ابی طالب (ع) مرکزی مهم برای خلافت در نظر گرفته شد. مقبره برخی از بزرگان و علمای دینی در آنجا قرار دارد.

"کرسول"تاریخ‌شناس و کارشناس معماری اهل کشور انگلیس، طراحی این مسجد را که بر پایه ستون‌های متعدد بنا شده، یادآور "آپادانا"ی ایران می‌داند.

این مسجد در سال‌های طولانی، مراحل مختلفی را پشت سر گذاشته و تغییرات زیادی داشته است. کاشی‌کاری‌های آن یادگاری حکومت صفویان در قرن هفدهم و هجدهم میلادی است. ۲۸ برج دایره‌وار دیوارهای خارجی ساختمان را دربرگرفته‌اند. گفته می‌شود قدمت این برج‌ها که ریشه‌ای دو متری در دل خاک دارند، به زمان صدر اسلام می‌رسد. حفاری باستان‌شناسان نشان می‌دهد که این برج‌ها هم توسط مجموعه دیگری از ستون‌ها در زیرزمین‌ حمایت می‌شوند.

آخرین تحولی که در معماری مسجد کوفه پدید آمد، در سال ۲۰۱۰ رخ داد و چهره‌ای جدید به آن بخشید. برای تزیین این بنا از طلا و دیگر سنگ‌های قیمتی مانند الماس و یاقوت استفاده شد و گوشه‌گوشه آن با نام حضرت علی (علیه‌السلام) مزین شد. در همین دوران برای محراب محل شهادت مولا علی ‌بن ‌ابی‌طالب ضریحی مطلا نصب شد که در ساخت آن از نقره‌، یاقوت و الماس هم استفاده شده است. در جای‌جای دیوارهای مسجد آیات قرآن با طلا و به خط کوفی نقش بسته است. گنبد مسجد کوفه هم از جنس طلا ساخته شده است.

در قسمت جنوبی مسجد کوفه، ویرانه‌های دارالاماره امویان دیده می‌شود که دیواره‌هایی به عرض چهار متر مساحت ۱۷۰ مترمربعی آن را در برمی‌گرفته‌اند. در معماری اسلامی‌، دارالخلافه درست پشت محراب واقع می‌شد و دلیل آن، ورود راحت‌تر به مسجد، بدون رد شدن از میان صف‌های نمازگزاران بوده است. این دارالاماره که معماری آن به سبک قلعه‌های ساسانی بوده، در سه دوره تاریخی بازسازی شده و مورداستفاده قرار گرفته است. اولین دوره آن در زمان فتح عراق به‌دست مسلمانان، دومین دوره در زمان حکومت امویان و سومین آن، در عصر عباسیان بوده است.

و اما حرم شریف حیدری در نجف نیز یادگاری از شیخ بهایی است و بنای امروزی هفتمین بارگاه حیدری در طول تاریخ ۱۲۵۰ ساله آن است. بعد از صفویان تغییرات عمده‌ای در بنای حرم ایجاد نشده و تنها در پوسته خارجی حرم تغییراتی رخ داده است. نادرشاه افشار ایوان و گنبد را طلاکاری می‌کند و جداره داخلی صحن توسط سلاطین قاجار با کاشی هفت‌رنگ پوشیده می‌شود. حدود پنجاه سال پیش با ورود اتومبیل به شهر، پیرامون حرم خیابانی شکل می‌گیرد. در زمان حکومت بعث نیز جداره خارجی حرم از رواق و برخی حجرات تجاری خالی شده و حرم دیواره خالصی می‌یابد.

حرم شریف تقریباً به‌صورت مربع است و حدوداً یک هکتار وسعت دارد. پیرامون صحن آن فضاهای جانبی همچون کتابخانه، مهمانسرا، مدیریت و بخش عمده حجره‌های مربوط به مقبره‌هاست. صحن شریف حدود ۵.۰۰۰ مترمربع وسعت دارد و فضای سرپوشیده مفید خود حرم که شامل فضای قرارگیری ضریح و رواق دور آن می‌گردد تنها ۶۰۰ مترمربع است. بنابراین مشکل اصلی حرم فضای سرپوشیده ایست که بتواند حجم زیادی از زوار را در خود جای دهد. دو نکته جالب در طرح حرم شریف حیدری وجود دارد. یکی اینکه ایوان این حرم،‌ تنها ایوانی است که مسقف نشده و جداره و مناره‌های نیمه بیرون زده آن تماماً طلا شده‌اند. درصورتی‌که ایوان سایر حرم‌های عراق مسقف شده‌اند، ساقه مناره‌ها آشکار نیستند و نیز مناره‌ها تا پایین طلا نشده‌اند.

نکته بسیار جالب دیگر در حرم حیدری این است که تنها در این حرم ایوان و ورودی اصلی، به گونه‌ای‌ست که زائر از پایین پا یعنی از جهت شرقی وارد قبه مطهر می‌شود درصورتی‌که در سایر حرم‌های شریف، زائر از پیش رو یعنی پشت به قبله و از جهت جنوب وارد می‌گردد. احتمالاً معمار بنا، شیخ بهایی خواسته است با این جهت‌گیری در حرم، احترام ویژه‌ای نسبت به ساحت مقدس امیرالمؤمنین امام علی علیه‌السلام ابراز کند.

منبع : سرویس معماری هنرآنلاین