حرم حضرت علی بن موسی‌ الرضا (ع) ، الگوی هنر ایرانی - اسلامی

کشور : ایران
استان : استان خراسان رضوی
شهرستان : شهرستان مشهد

اطلاعات اثر
کاربری :  زیارتگاه
بانی اثر  : سلطان سنجر سلجوقی
مالکیت فعلی : اثر آستان قدس رضوی

اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت :  ۱۴۰
تاریخ ثبت ملی: ۱۵ دی ۱۳۱۰

 

حرم علی بن موسی الرضا، که با نام مرسوم حرم امام رضا شناخته می‌شود، دربرگیرنده آرامگاه هشتمین امام شیعیان در شهر مشهد، ایران است. این مجموعه در سال ۱۳۹۲ خورشیدی ،۷۰ هکتار مساحت داشته و دارای ۲۶ رواق (بنای سرپوشیده) و ۹ صحن (فضای باز) و ۶ مدخل ورودی به نام بست است . علی بن موسی الرضا در ۱۱ ذیقعده سال ۱۴۸ قمری در مدینه متولد شد و در سن ۵۵ سالگی به دست مامون عباسی کشته شد. در ادب فارسی روضه به معنی باغ و گلستان و گلزار است و محل مضجع و در برگیرنده پیکر علی بن موسی‌الرضا را روضه منوره می‌خوانند. این مکان شامل فضایی مربع شکل که مساحت آن ۱۸۹٫۰۳ متر مربع بوده که از این فضا ۱۷٫۱۵ متر مربع آن مساحت ضریح می‌باشد. روضه منوره از طریق چهار صفه بزرگ در چهار جانب به داخل و خارج حرم مرتبط می‌شود.

 

 

شرح درگذشت حضرت :

در مورد تاریخ درگذشت علی بن موسی (رضا) اختلاف نظر وجود دارد. او در روز جمعه یا دوشنبه آخر صفر یا ۱۷ یا ۲۱ ماه مبارک رمضان یا ۱۸ جمادی‌الاولی یا ۲۳ ذیقعده یا آخر همین ماه در سال ۲۰۳ یا ۲۰۶ یا ۲۰۲ ه‍. ق درگذشته‌است. شیخ صدوق در عیون اخبارالرضا تاریخ صحیح را ۲۱ ماه رمضان، روز جمعه سال ۲۰۳ هجری می‌داند.[۳][۴] وفات او در طوس و در یکی از روستاهای نوقان به نام سنابادیا سناآباد اتفاق افتاد. او به دست مأمون کشته شد و بدن او را بالای سر هارون الرشید دفن کردند. (پای علی بن موسی بالای سر هارون است.)

بعد از این اتفاق آن محل به نام مشهد الرضا (محل شهادت رضا) نامیده شد. شیعیان شروع به زیارت و بازدید از مدفن او کردند.

دعبل خزاعی مجاورت قبرهای علی بن موسی (رضا) و هارون الرشید را در یکی از شعرهای خود توصیف‌کرده‌است. دو بیت از آن شعر بر روی کاشیکاری دیوار در قسمت بالای سر ضریح نوشته‌شده که متن آن چنین است:

شعری از دعبل خزاعی در حرم

 قبران فی طوس خیر الناس کلهم                  و قبر شرهم هذا مِنَ العِبَرِ
      ما ینفع الرجس من قرب الزکی و لا              علی الزکی بقرب الرجس من ضرر

ترجمه:

       در طوس دو قبر قراردارد، یکی بهترین مردم                         و قبر بدترین آنان؛ این است از عبرتهای روزگار
نه ناپاک از نزدیکی به فرد پاک سودی می‌برد و نه                    شخص پاک از نزیکی به شخص ناپاک ضرری

 

 

پیشینه بنا :

مامون پس از درگذشت هارون وی را در بقعهٔ هارونی در باغی که بعدها به باغ حُمید بن قحبطه معروف شد، دفن کرد و برفراز بقعه (مزار)، قبه‌ای (گنبد نیم‌کره‌ای شکل) بنا نهاد که حدود ۱۰ سال بعد علی بن موسی‌الرضا را در بالای سر هارون در آن بنا دفن کردند. به عقیدهٔ بعضی از تاریخ‌نگاران در حوادث خراسان مانند حمله سبکتکین در اواخر قرن چهارم، آسیب شدیدی دید و تخریب شد و در سال ۴۰۰ هجری قمری سلطان محمود غزنوی قبه را بازسازی کرد ولی دیگر مورخان معتقدند که فعالیت‌های عمرانی سلطان محمود غزنوی شامل بازسازی قبه نمی‌شده‌است چون در اثر یورش‌ها بنا تخریب نشده‌بود .قبه مذکور از زمان ساخت (یا بازسازی) تاکنون موجود است و در دوران‌های متفاوت تعمیر جزئی یا تزئین شده‌است . 

 

 

سامانیان

به روایت بیهقی، امیر فائق‌الخاصه مشهد، مشهدالرضا، را آبادان کرد .

 

صحن جامع رضوی

 

دیالمه

در زمان عضدالدوله دیلمی بقعه به سبک آن زمان تعمیر و به پاره‌ای از تزئینات آراسته شد و اطراف کاخ حُمید بن قحطبه خانه‌های مسکونی افزوده شد و توسعه یافت و دژ مستحکمی آرا را محافظت می‌کرد.

 

 

غزنویان

طبق بعضی روایات محمود غزنوی عمارت بقعه (عمارتی که مرقد علی بن موسی‌الرضا و هارون در آن است) را پس از تخریبی که توسط پدرش سبکتکین غزنوی از نو ساخت و بنایی زیبا بنا کرد.

تاریخ بیهقی بیان می‌کند: سوری در آن (بقعه) زیادتهای بسیاری فرمود و مناره‌ای کرد و دیهی خرید فاخر و بر آن وقف کرد.ابوالحسن عراقی معروف به دبیر که از رجال و دبیران دربار غزنوی بود در سال ۴۲۵ قمری ضمن مرمت بقعه، اولین بنا را به آن افزود که این بنا به مسجد بالاسر معروف است.

 

 

دوره سلجوقی

در سده ششم هجری شمسی نخستین گنبد حرم بر فراز قبهٔ موجود، به فرمان سلطان سنجر سلجوقی و به کوشش وزیر وی،شرف الدین قمی ضمن تعمیر حرم ساخته شد و به گفته برخی از مورخان گنبد به دستور محمد خدابنده (الجایتو) ساخته شده‌است. جنس آن گنبد از کاشی بود. قبه (گنبد آغازین) همان است که امروزه از داخل حرم دیده می‌شود و سطح مقعّر ومقرنسهای آینه کاری شدهٔ آن پیداست.

همچنین به نقل از زادالمسافرین، امیر عمادالدوله در سال ۵۱۵ قمری حرم را مرمت نمود و ترکان زمرد دختر خواهرزاده سلطان سنجر، در اوایل سده ششم قمری ازارهٔ حرم را بهترین کاشی که کاشی سنجری معروف است، مزین کرد که تا کنون این کاشی‌ها در حرم موجودند.

 

صحن جامع رضوی

 

دوره خوارزمشاهیان

در اوایل سده هفتم قمری در دوران محمد خوارزمشاه بار دیگر ازاره‌های حرم با کاشی‌های ممتاز معروف به کاشی سنجر تزئین شد که این کاشی‌ها با تاریخ ۶۱۲ قمری در حرم موجودند و علاوه بر آن دو محراب به حرم افزوده شد که الان این محراب‌ها در موزهٔ حرم موجودند.

 

صحن جامع رضوی

 

حمله مغول

به گزارش ابن ابی الحدید در شرح نهج‌البلاغه، در سال ۶۱۸ ه‍. ق مغول‌ها به طوس حمله کردند و این شهر را غارت کرده و مردم را به قتل رساندند. سپس وارد مشهدالرضا شدند و آنجا را هم خراب کردند. مؤلف تاریخ آستان قدس رضوی از قول ابن ابی الحدید می‌نویسد با وجودی که مغول‌ها مردم مشهد را به قتل رسانیدند، بارگاه رضوی را حداقل تخریب نکردند و احتمالاً به غارت اموال و اثاثیه آن اکتفا کردند. هرچند بعضی منابع از خرابی بارگاه رضوی به دست مغول‌ها سخن گفته‌اند.

همچنین عطاملک جوینی مؤلف جهانگشا از خرابی حرم به دست مغول‌ها چیزی نگفته است. منظومه فضل بن روزبهان خنجی در مهمان نامه بخارا که حمله مغول‌ها را به طوس و مشهد نگاشته، بیان می‌کند که این حرم را خراب نکرده‌اند، زیرا کتیبه‌های سال ۶۱۲ ه‍. ق که قبل از این حمله بوده هنوز برجاست.در دوره حکومت ایلخانیان فرسودگی‌ها و احیاناً خرابی‌ها و خسارات وارد شده به حرم بازسازی شد.

 

 

دوره تیموریان

در دوران تیموری به دنبال کوشش‌های شاهرخ تیموری در آبادانی مشهد در سده نهم هجری، به همت همسر وی گوهرشادآغا نخستین مسجد جامع شهر مشهد (مسجد گوهرشاد) با نام وی در سمت قبلهٔ حرم که صحن جنوبی را تشکیل می‌دهد به اتمام رسید. بعدها صحن تیموری (عتیق) و اساس ایوانی که امروزه طلایی است توسط امیر علیشیر نوایی وزیر سلطان حسین بایقرا به وجود آمد.

علاوه بر مسجد گوهرشاد دو رواق دارالحفاظ و دارالسیاده به مجموعه افزوده شد و مدرسه پریزاد، مدرسه دودر و مدرسه بالاسر سابق که در ضلع غربی دارالسیاده بود (و الان جزئی از رواق دارالولایه است) در دوران شاهرخ تیموری ساخته شدند.

 

بست شیخ طبرسی

 

دوره صفوی

در دوره صفوی بر عظمت و شکوه حرم افزودند و مناره نزدیک گنبد که در دوره غزنویان به دستور ابن معتز حاکم نیشابور برپا شده بود به امر شاه تهماسببازسازی و طلاکاری شد و در سال ۹۳۲ ه‍. ق خشت‌های نفیس کاشی روی گنبد را به خشت‌های طلا تبدیل کردند.در سال ۹۹۷ ه‍. ق یعنی دومین سال سلطنت شاه عباس اول شهر مشهد در محاصره عبدالله خان ازبک قرار گرفت، چون به سوی او تیری شلیک شد غضب کرد و دستور به قتل‌عام مردم مشهد داد به طوری که در صحن حرم خون جاری شد.

سال بعد عبدالمؤمن خان ازبک با لشکرش به مشهد حمله کرد. جمعی از مردم مشهد و به ویژه سادات، علما، خدام و مدرسان آستان قدس رضوی به حرم پناهنده شدند. در حالی که ایشان به دعا مشغول بودند، عبدالمؤمن خان و دین محمد سلطان به اتفاق عده‌ای از جنجگویان خود وارد صحن شده و پناهندگان را قتل‌عام کردند. چنان خشمگین بودند که شعله خشم و غضب آن‌ها جز به ریختن خون سادات، صلحا و علما خاموش نمی‌شد. آنان زایران را از داخل حرم بیرون می‌کشیدند و با کمال قساوت می‌کشتند. چنان که میر محمد حسین مشهور به «میربالای سر» که از سادات متقی مشهد بود و پیوسته در بالای سر علی بن موسی الرضا به تلاوت قرآن مشغول بود را دو نفر از ازبکان در کنار ضریح با شمشیر پاره پاره کردند. زنان و کودکان در مسجد گوهرشاد جمع شده بودند و در آنجا ناظر قتل‌عام وحشیانه نزدیکان و خویشان خود بودند. سرانجام عبدالمؤمن دستور داد، قندیل‌های مرصع طلا و نقره و شمعدان‌ها و همچنین میل طلای بالای گنبد و بسیاری از ظرف‌ها و فرش‌ها و کتاب‌های کتابخانه را به غارت برده و زنان و کودکان را به اسیری به ماوراءالنهر بفرستند. بعدها عبدالمؤمن خان به سخت‌ترین شکل به دست افراد خود کشته شد.

در دوران شاه تهماسب صفوی، پس از جمع آوری خشت‌های کاشی، گنبدی با روکش طلا بر فراز گنبد پیشین بنا شد. این همان گنبدی است که امروزه در نمای بیرونی وجود دارد.

در سال ۱۰۰۹ ه‍. ق که شاه عباس صفوی از پایتخت آن روز، اصفهان، پیاده به مشهد رفت، مدتی در مشهد ماند و دستور داد که گنبد حرم، بار دیگر با خشت‌هایی از مس و روکش طلایی پوشیده شود و این کار به دست کمال‌الدین محمود یزدی انجام شد. بر پایه آن چه در کتیبه گنبد دیده می‌شود، این کار در سال ۱۰۱۰ ه‍. ق آغاز شده و در سال ۱۱۱۶ ه‍. ق به پایان رسیده‌است. متن کتیبه گنبد که اثر خوشنویس ایرانی علیرضا عباسی است، و با حروف طلایی بر زمینه فیروزه‌ای به خط ثلث نوشته شده، چنین است:

بسم الله الرحمن الرحیم من عظائم توفیقات الله سبحانه ان وفق السلطان الاعظم مولی ملوک العرب و العجم صاحب النسب الطاهر النبوی و الحسب الباهر العلوی تراب اقدام خدام هذه الروضة المنورة الملکوتیة مروّج آثار اجداده المعصومین السلطان ابن السلطان ابوالمظفر شاه عباس الموسوی الصفوی بهادرخان. فاستسعد بالمجیء ماشیاّ علی قدمیه من دارالسلطنة اصفهان الی زیارة هذا الحرم الاشرف و قد تشرّف بزینة هذه القبة من خلّص ماله فی سنة الف و عشر و تمّ فی سنة الف و ستةعشر.

همچنین به فرمان شاه عباس اقدامات و تحولات دیگری نیز در قلمرو حرم صورت گرفت ازجمله توسعه صحن عتیق، احداث ایوان شمالی و اتاق‌ها، غرفه‌ها، سردرها، و ایوانهای شرقی و غربی آن ایجاد رواق توحیدخانه و نیز گنبد الله وردیخان. از آنجایی که شاه عباس به آستانه امام رضا توجه ویژه داشت، دستور داد تا هر کس به زیارت آن جا رفته باشد می‌تواند عنوان «مشهدی» را مانند حاجی و کربلایی بر نام خود بیفزاید و این لقب از آن زمان رواج یافت.

در سال ۱۰۸۴ ه‍. ق و در زمان شاه سلیمان صفوی، در پی زمین لرزه‌ای، گنبد حرم هم آسیب دید و شماری از خشت‌های طلایی آن از جا کنده شد. وی دستور داد تا گنبد بازسازی شود و کتیبه‌ای بر آن افزوده گردد که این رخداد را حکایت نماید. این کتیبه اکنون به صورت چهار ترنج در اطراف گنبد دیده می‌شود.

 

صحن جامع رضوی

 

دوره نادری

ایوان صحن تیموری که در دوره سلطان حسین بایقرا ساخته و توسط شاه عباس اول توسعه یافته بود به‌فرمان نادرشاه طلاکاری گردید. و دیوار حرم نقاشی‌هایش تجدید شد و گلدستهٔ شمالی صحن انقلاب بر فراز ایوان عباسی که توسط شاه عباس اول توسعه یافته بود، ساخته و طلاکاری شد و ایوان جنوبی صحن عباسی نیز طلاکاری شد.

 

 

دوره قاجاریه

در عهد فتحعلی شاه قاجار رواق دارالضیافه و سومین ضریح احداث شدند.بنای صحن آزادی (صحن نو) در سال ۱۲۳۳ به فرمانناصرالدین شاه ساخته شد و ایوان غربی آن طلاکاری شد.

احداث رواق دارالسعاده در محوطه بین صحن آزادی و رواق کنبد حاتم‌خانی در سال ۱۲۵۱ قمری و بنای مدرسه علی‌نقی میرزا (که بعداً به رواق دارالذکر تبدیل شد)، در این دوره انجام شد.

 

 

دوره پهلوی

در زمان محمدرضا پهلوی طرح توسعه حرم با نظارت عبدالعظیم ولیان استاندار استان خراسان (بزرگ) و نایب‌التولیه آستان قدس رضوی به انجام رسید. در سال ۱۳۵۳ خورشیدی خشت‌های طلایی گنبد که شفافیّت خود را از دست داده بود، برداشتند و آن را پس از رنگ‌آمیزی مجدّد با آب طلا، در جای خود قرار دادند.

در این دوره بناهای موجود در اطراف مجموعه که مربوط به سده‌های اخیر بودند کاربریشان تغییر یافت و اکثراً تغییرات اساسی‌ای یافتند و به صحن‌های حرم تبدیل شدند مانند:بنای مسجد زنانه، مسجد ریاض، گنبد اپک میرزا، رواق پس پشت، راهرو سقاخانه، محل چهلچراغ سابق، محل کشیک خانه خدام و بعضاً محل‌هایی مانند مدرسه‌ها تیمچه‌ها یا فضاهای خالی به صورت رواق‌های دارالفیض، دارالشکر، دارلرشرف، دارالسلام، دارالذکر، دارلعزه و دارلعباده درآمدند و صحن موزه (رواق کنونی امام خمینی) و تعویض صندوق عباسی به صندوق سنگی حاج حسین حجارباشی و نصب ضریح چهارم و نوسازی نقاره‌خانه نیز مربوط به این دوران است.

 

ایوان طلا ، صحن جمهوری اسلامی

 

دوره جمهوری اسلامی ایران : 

در دوره پس از انقلاب اسلامی در ایران طرح توسعه  حرم  حضرت امام رضا (ع)  با جدیت دنبال شد و این مجموعه شاهد گسترش فوق‌العاده‌ای بود و در سال ۱۳۵۹ فضای داخلی بنای حرم توسعه و ایستایی گنبد افزایش یافت و درب‌های ورودی به بنای حرم در سمت پیش روی و پایین پای مزار، گشایش یافت.

صحن جمهوری اسلامی، جامع رضوی، هدایت، کوثر و رواق امام خمینی در این دوره ساخته شده است و مجموع مساحت مجموعه از ۱۲ هکتار که در دوره‌های گذشته ساخته شده‌بودند (تا سال ۱۳۹۲) به ۷۰ هکتار رسید. این توسعه ها توسط مهدی عزیزیان مدیریت و اجرا شده است.

 

ایوان شمالی مسجد گوهرشاد         عکاس : امین خسروشاهی

از آن‌جایی که یکی از راه‌های منتهی به دارالسیاده از این ایوان می‌باشد، به ایوان دارالسیاده معروف گردیده است.نام بانوگوهرشاد، بانی مسجد در این ایوان بر کاشی معرق به رنگ زرد و خط ثلث نوشته شده و بر سردر ورودی آن به رواق دارالسیاده پنجره‌ای نقره‌ای از آثار عهد قاجاریه نصب شده است.

 

حوادث

حرم علی بن موسی الرضا طی چنده سده اخیر در اثر ۴ حادثه دچار تخریبهای جزئی و کلی‌ گردید:

-  در اثر یورش عبدالمومن خان ازبک در سال ۹۷۷ طلا کوبی‌ها و زیورآلات گنبد و گلدسته‌های حرم به تاراج رفت که توسط شاه عباس صفوی در بین سالهای ۱۰۱۰ -۱۰۱۶ هجری قمری ترمیم شدند.
-  در سال ۱۰۸۴ هجری قمری زلزله شدیدی در مشهد رخ داد که سطح خارجی گنبد ترک برداشت و تعدادی از خشت‌های زراندود ریخت که شاه سلیمان صفوی گنبد را تعمیر و تجدید طلا کرد که جریان این طلاکاری توسط محمد رضا امامی خوشنویس در چهار ترنج دور گنبد نوشته شده است.
-  در سال ۱۳۳۰ هجری شمسی روس‌ها گنبد را به توپ بستند و نقاطی را در بدنه گنبد به اندازه کله قند سوراخ کردند که هنوز جای تعمیرها از درون گنبد قابل مشاهده است و در سال ۱۳۳۱ نیرالدوله والی خراسان دستور تعمیر آن را داد.
-  در عاشورای ۱۳۷۳ در یک حمله تروریستی در اثر انفجار بمب در حرم ۲۶ نفر کشته و ۳۰۰ نفر زخمی شدند. خرابی‌های حاصله بر بنا کم بود و فقط بخشی از کاشی‌کاری‌ها و آینه‌کاری‌های قدیمی آسیب دیدند که بعداً تعمیر شدند و پس از آن تاکنون در قسمت ورودی‌های مجموعه خادم‌هایی برای بازجویی بدنی و وسایل زائرین، خدمت می‌کنند. (برای اطلاعات بیشتر مقالهٔ بمب‌گذاری در آرامگاه علی بن موسی را مطالعه کنید.)
-  در تاریخ 17 اردیبهشت 1394 به دلیل بارش شدید باران، سیلی نادر صورت میگیرد که در تصاویر و فیلم های موجود مشاهده شده که آب باران و سیل تا نزدیکی ضریح مقدسه رسیده ولی با اینصورت عاشقان امام رضا علیه السلام همچنان مشغول زیارت بوده و هیچ عکس العملی نشان ندادند ولی همزمان خادمان حرم شریف در حال مهار سیل بودند.

 

هوا در حوالی تو بارانیست...

 

بنای حرم

بنای حرم قدیمی‌ترین و اولین بنای مجموعه آستان قدس رضوی است که مزار علی بن موسی الرضا در زیر آن قرار دارد.

 

صحن مسجد گوهرشاد

 

مزار

مزار (بقعه) علی بن موسی‌الرضا در بالای سر مزار هارون در زیر گنبد بخش مرکزی و اصلی مجموعه آستان قدس درواقع شده است.

ابن بطوطه در سفرنامهٔ خود (روضات‌الجنات) صندوقی‌هایی که بر روی مزار هارون و علی بن موسی الرضا بوده است را شرح داده است و تا اوایل سده ۸ هجری قمری صورت قبر (سنگ قبر) هارون موجود بوده و پس از تسخیر شهر طوس و سناباد توسط سربداران صورت قبر هارون به کلی محو شده است.

 

رواق دارالحجه

 

موقعیت مزار

در سال ۱۹۳ هجری قمری هارون درگذشت و وی را دقیقاً در زیر قبه در مرکز بنا دفن کردند و پس از ۱۰ سال علی بن موسی‌الرضا را در بخش غربی در بالای سر هارون دفن کردند که مزار وی به صفهٔ غربی نزدیک بود. پس از نصب جعبه و ضریح تنگنایی به عرض ۸۵ سانتی‌متر در بخش غربی بنا به وجود آمد و حرکت زائرین را محدود ساخت. در سال ۱۳۴۴ دیوارهٔ غربی بنا که وزن گنبد بر روی آن قرار داشت و ضخامت حدودی ۳ متر داشت را با نهایت مهارت تراشیدند و ۲ متر از آن را عرصهٔ درونی حرم افزودند که در نهایت تنگنای ذکر که در بالای سر مزار قرار داشت به ۳٫۵ متر رسید و افزون بر آن یک دهانهٔ بزرگ به عرض ۴ متر در دو طرف آن دو گذرگاه کوچک هر یک به عرض ۱٫۷ متر بین بنای حرم و مسجد بالاسر احداث گردید.

 

قسمتی از آيينه کاري رواق دارالولايه

 

سنگ مزار

نخستین سنگ مزار مربوط به سده ششم هجری قمری است این سنگ به طول ۴۰ سانتی‌متر و عرض سی سانتی‌متر به قطر ۶ سانتی‌متر از جنس مرمر است.
دومین سنگ مزار که هم‌اکنون بر روی مزار موجود در سرداب قرار دارد، از جنس مرمر آهکی سفید رنگ به ابعاد شصت در چهل سانتی‌متر است.
سومین سنگ مزار سنگی است از معدن توران پشت یزد به رنگ سبز چمنی به ابعاد ۲٫۲۰ در ۱٫۱۰ به ضخامت یک متر با وزن ۳۶۰۰ کیلوگرم است که بر طبقه همکف موجود است که همزمان با نصب ضریح پنجم در سال ۱۳۷۹ در طبقه همکف در حرم قرار داده شد.

 

 صحن آزادی

 

صندوق

محمد ولیخان اسدی نایب التولیه به همراه تعدادی از رجال سیاسی و نظامی مشهد در تاریخ ۱۳۱۱ در حال تعویض جعبه چوبی مرقد علی بن موسی الرضا

صندوق جسمی چوبی بود که جدای از ضریح و سنگ مزار بود و که صندوق‌ها از سده ۶ هجری قمری تا سال ۱۳۷۹ بر روی مزارها قرار داده می‌شدند.

نخستین صندوق در سده ششم هجری قمری از جنس چوب توسط انوشیروان زرتشتی از اهالی اصفهان پس از کسب شفا به حرم اهدا شد و بر روی سنگ مزار قرار داده شد و ابن بطوطه در سفرنامه خود (تحفه‌النظّار) این صندوق را با روکش نقره در سال ۷۳۴ هجری قمری مشاهده کرده است.
شاه عباس صفوی در سال ۱۰۲۲ دومین صندوق از جنس چوب فوفل را به حرم هدیه کرد که به صندوق عباسی معروف بود که سال‌ها در سرداب بر روی مزار بود و در سال ۱۳۱۱ هجری شمسی آن را برداشتند و طلاهای روی آن را جلا دادند و زیر نظر عالمان وقت صرف خرید املاکی برای آستان قدس گردید.
در سال ۱۳۱۱ هجری شمسی صندوقی سنگی از جنس مرمر لیمویی از معدن شاندیز به هزینه حاج حسین حجار باشی زنجانی به جای صندوق دوم قرار داده شد.
در سال ۱۳۷۹ به کلی صندوق سوم برداشته شد و به جای آن سنگ مزار یک متری سبز رنگی قرار داده شد.

 

ایوان طلای صحن انقلاب اسلامی

 

ضریح

دومین ضریح حضرت، ضریح فولادی مرصع است که در سال ۱۱۶۰ ه. ق. ساخته شد و واقف آن شاهرخ میرزا (فرزند رضا قلی میرزا) نوه نادرشاه افشار می‌باشد. این ضریح تا سال ۱۳۷۹ شمسی در طبقه فوقانی و بر فراز سنگ مزار قرار داشت تا اینکه در سال ۱۳۷۹ شمسی همزمان با نصب ضریح پنجم به طبقه تحتانی (داخل سرداب) انتقال یافت.
ضریح فولادی ساده‌ای به ابعاد ۳*۴ متر و ارتفاع حدود ۲ متر است. این ضریح مربوط به عهد قاجاریه است و در عصر سلطنت فتحعلی شاه قاجار در سال ۱۲۳۸ ه. ق روی ضریح نگین نشان در حرم جای گرفت. این ضریح مزین به طوق و گوی طلای جواهر نشان است و در طرف پایین پا، در مرصع تقدیمی فتحعلی شاه قاجار نصب شده بود اما پس از مدتی به علت پوسیدگی پایه‌ها و تزلزلی که در ارکان آن به عمل آمده بود، در سال ۱۳۳۸ ه. ش برچیده شد و به موزه انتقال یافت و به جای آن ضریح چهارم روی ضریح نگین نشان (ضریح دوم) نصب شد.

 

در دوره‌های مختلف ضریح‌های متفاوتی بر روی سنگ مزار علی بن موسی‌الرضا قرار داده شد.

اولین ضریح:اولین ضریح مربوط به سده دهم هجری قمری از جنس چوب و طلا و نقره بوده است که در زمان شاه طهماسب صفوی در سال ۹۵۷ هجری قمری بر روی مزار قرار داده‌اند که در کتیهٔ دور آن سوره هل اتی به خط ثلث نوشته شده بود.
دومین ضریح:پس از فرسوده شدن ضریح نخستین، دومین ضریح از جنس فولاد مرصع معروف به نگین‌نشان در سال ۱۱۶۰ هجری قمری توسط شاهرخ میرزا نوهٔ نادرشاه افشار به حرم هدیه گردید که مزین به یاقوت و زمرد بود و هم‌اکنون در زیر ضریح چهارم در سرداب بر روی مزار قرار دارد.
سومین ضریح:در سال ۱۲۳۸ هجری قمری در زمان فتحعلی شاه ضریح فولادی ساده‌ای به ابعاد ۳ در ۴ متر به ارتفاع دو متر بر روی ضریح دوم نصب شد که این ضریح دارای ورقه‌های طلاکوب و طوق‌های طلای جواهر نشان می‌باشد و بر روی آن سوره هل اتی و یس به خط ثلث نوشته شده‌است که در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی به علت پوسیدگی پایه‌هایش به موزه آستان قدس رضوی انتقال داده شد.
چهارمین ضریح:چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره معروف به شیر و شکر در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی به ابعاد ۴ در ۳٫۶ و ارتفاع ۳٫۶ بر روی مزار جایگزین ضریح سوم به نحوی که ضریح دوم را دربر می‌گیرد بر روی مزار قرار داده شد و هم‌اکنون در سرداب بر روی سنگ مزار قرار دارد.
پنجمین ضریح:پس از برگزاری مسابقهٔ هنری طرح محمود فرشچیان هنرمند و مینیاتوریست معروف ایرانی، برنده شد و در بین سال‌های ۱۳۷۲-۱۳۷۹ ضریح به وزن ۱۲ تن و ابعاد ۴٫۷۸ در ۳٫۷۳ به ارتفاع ۳٫۹۶ از فولاد و چوب گردو ساخته شد و به مدت ۵۵ روز از ۱۳۷۹/۱۰/۲۱ تا ۱۳۷۹/۱۲/۱۶ عملیات نصب سنگ سبز رنگ و ضریح پنجم در طبقه همکف حرم قرار به طول انجامید. بر روی این ضریح سوره هل اتی و یس با خط ثلث طلا و نقره نوشته شده است و در چهار جهت ضریح ۱۴ محراب به نشان چهارده معصوم که همگی به یک محراب بزرگ‌تر که آن نیز به کلمه الله ختم می‌شود، قرار دارد.

 

نمایی از کاشی کاری بر روی گلدسته        عکاس : امین خسروشاهی         تاریخ عکس : مهرماه 91

 

سرداب

در گذشته کف حرم نسبت به سطح زمین اطراف حدود دو متر گودتر بوده است و با توجه به بالاتر آمدن کف حرم در طول دوران‌های مختلف این اختلاف شدیدتر شده و باعث شد سردابی به شکل زیرزمین شکل گیرد.مزار (قبر) علی بن موسی الرضا حدود سه متر در زیر ضریح اصلی که در طبقه همکف حرم موجود است، در سرداب واقع شده‌است که سقف سرداب همان کف طبقه همکف حرم است. زمان دقیق به وجود آمدن سرداب مشخص نیست؛ ولی بر اساس شواهد سرداب پس از محو شدن سنگ قبر هارون در سده هشتم هجری قمری به وجود آمده است.

نویسندهٔ کتاب بدر فروزان ذکر می‌کند:

اصل مرقد شریف در سرداب قرار گرفته است ک سقف آن سطح زمین حرم یعنی زیر ضریح را تشکیل می‌دهد و تردیدی نیست که سرداب در سده‌های پنجم و ششم هجری قمری نبوده است.در زمان نصب ضریح پنجم ضریح فولادی مرصع فولادی معروف به نگین نشان را -که در ضریح چهارم قرار داشت- به سرداب انتقال دادند؛ به نحوی که اتصالش با ضریح درون حرم برقرار شد.در گذشته داخل ضریح دریچه‌ای در سمت پایین پا در کف رو به سرداب وجود داشت.

 

 

رواق زیر زمینی دارالاجابه

در سال ۱۳۷۹ در دوره جمهوری اسلامی رواق دارالاجابه به مساحت ۱۹۶۵ مطابق با پلان طبقه همکف حرم در زیر زمین ساخته شد که ورود به سرداب را از طریق هشتی واقع در سمت ضلع شرقی مقدور ساخت و دریچه ذکر شده که در کف حرم بود، بسته شد.

این رواق ۱٫۶۰ پائین تر از سطح مزار واقع شده است.

 

صحن جمهوری        عکاس : امین خسروشاهی
 

سقف

سقف حرم در بخش گنبد دو پوسته‌ای است که پوسته زیرین (قبه) که از درون حرم دیده می‌شود قدیمی‌ترین سقف است که به روایتی پیش از خاکسپاری علی بن موسی‌الرضا موجود بوده و در اواخر سده نهم بر روی آن پوست بالایی که گنبد طلایی کنونی است را ساختند.

ارتفاع سقف حرم تا زیر نقطهٔ مرکزی حدود ۱۹ متر و تا بالای طوق گنبد ۳۱ متر است.

 

نمای هوایی از حرم امام رضا(ع)

 

چه کسی اولین گنبد حرم را ساخت؟

پس از شهادت امام، او را در قسمت بالای قبر هارون‌الرشید دفن کردند. این بقعه در دوران سامانیان، دیالمه و غزنویان بارها مورد تعمیر و افزودن تزیینات قرار گرفت، اما نخستین گنبد بر روی حرم امام رضا در دوران حکومت سلطان سنجر سلجوقی بر فراز قبر ایشان نصب شد. جنس این گنبد از کاشی و دارای مقرنس‌های آیینه‌کاری شده بود که تا به امروز هم به جا مانده است. سلطان محمد خوارزمشاه نیز از کسانی بود که حرم را با مرغوب‌ترین کاشی‌های آن زمان تزیین کرد و دستور داد دو محراب به حرم اضافه کنند. مناره گنبد در دوره غزنویان و به دستور ابن معتز حاکم شیراز بنا شد.

طبق اسناد به جا مانده از مورخان دوره‌های مختلف، حرم امام رضا (ع) از معدود بناهایی بود که در حمله مغولان به ایران تخریب نشد و تنها آسیب‌های جزئی به آن وارد شد. مغولان با اینکه با حمله به خراسان، شهر را غارت کرده و مردم را به قتل رساندند، اما پس از غارت اموال حرم، به بنای اصلی آن آسیبی نرساندند. آسیب‌های جزئی حاصل از حمله مغول بعدها در دوره‌های مختلف ترمیم شد.

 

نمایی از کاشی کاری های حرم امام رضا(ع)

 

شکوه هنرهای هنرمندان ایرانی در آرامگاه امام هشتم

دوران تیموریان از دوره‌های درخشان معماری حرم امام رضا است. در آن دوران به دستور همسر شاهرخ تیموری، مسجد گوهرشاد، یکی از زیباترین و معروف‌ترین مساجد اسلام، توسط هنرمندان و معماران ایرانی در سمت قبله حرم و صحن جنوبی آن ساخته شد. به عقیده بسیاری از کارشناسان مسجد گوهرشاد به لحاظ فرم و معماری در جهان اسلام بی نظیر است. کتیبه‌های ورودی مسجد گوهرشاد در هیچ کجای جهان اسلام نظیر ندارد. این مسجد با ایوان‌های ‌بلند و طاق‌های خوش نقش و کاشیکاری‌های نفیس از زیباترین مساجد ساخته شده در ایران است. معمار این مسجد قوام‌الدین شیرازی است. مدرسه پریزاد، مدرسه دودر و مدرسه بالاسر نیز در همین دوران به مجموعه حرم اضافه شدند. در زمان نادر شاه افشار ایوان صحن تیموری طلاکاری شد و نقاشی دیوارهای حرم را تجدید کردند.

 

نمایی از مقرنس کاری مسجد گوهرشاد

 

نمایی از مقرنس کاری مسجد گوهرشاد             عکاس : مسعود نوذری

 

گنبد طلا

گنبد دارای دو پوشش است که در بالای ضریح قرار دارند: پوشش اول گنبد، سقف حرم است که مقعّر و مقرنس بوده و به آن قبّه می گویند و پوشش دوم بر فراز آن است که به آن گنبد گفته می شود. ارتفاع قبه از کف ۸۰/۱۸متراست. پوشش دوم گنبد طلا که لایة بیرونی را تشکیل می دهد و ارتفاع گنبد از کف تا انتهای بلندترین نقطه اوج محدب (راس گنبد) ۲/۳۱ متراست. فضای خالی بین قبه وگنبد ۱۳ متر و دور خارجی گنبد ۱۰/۴۲ متر می باشد. ارتفاع گنبد از طوق طلا کاری شده تا نوک گنبد، ۴۰/۱۶ متر و ارتفاع سر طوق گنبد، ۵۰/۳ متر است. بلندی ساقه تا ابتدای آجرهای زراندود، ۷۹/۴ متر است. در اطراف گنبد دو کتیبه وجود دارد. اوّلی در کمربند دور گنبد و در ارتفاع ۷۴/۶ متری در دو سطر به عرض ۹/۱ متر با حروف طلایی بر روی زمینه لاجوردی به خط ثلث جلی علیرضا عباسی است. در این کتیبه پیاده آمدن شاه عباس صفوی از اصفهان به مشهد و توفیق وی در تزئین گنبد منور و طلا کاری مجدد در سالهای ۱۰۱۰ه ش تا ۱۰۱۶ ه ش به شرح زیر درج گردیده: «به نام خداوند بخشنده و مهربان از توفیقات بزرگ خدای سبحان این بود که موفق داشت پادشاه بزرگ و آقای پادشاهان عرب و عجم، دارای نسب پاک نبوی و حسب تابناک و روشن علوی، خاک قدم های خادمین زائرین این روضه تابان ملکوتی و ترویج دهنده آثار اجداد معصومین، سلطان، زاده سلطان صاحب ظفر، شاه عباس حسینی موسوی صفوی بهادرخان که سعادت و نیکبختی نصیب او شده و با پای پیاده از پایتخت اصفهان به زیارت شریف ترین حرم تشرف یافته و نیز برای تزئین و آراستن این گنبد مطهر از دارائی خالص خود شرف اندوزی نمود، در سال هزار و ده شروع و در سال هزار و شانزده به اتمام رسانید» در قسمت وسط این کتیبه به سمت شمال گنبد، مقابل ایوان عباسی در صحن انقلاب اسلامی بر لوحی با زمینه سبز، تاریخ تجدید طلاکاری گنبد پس از پیروزی انقلاب اسلامی نوشته شده است. متن کتیبه بدین شرح است: "درآغاز پانزدهمین قرن بعثت نبوی و در آستانه سالروز پیروزی انقلاب عظیم اسلامی ایران به رهبری قائد اعظم امام خمینی تجدید طلاکاری و تعمیرات گنبد مطهر انجام پذیرفت . صفرالمظفر ۱۴۰۰ قمری" کتیبه دیگر در قسمت زیرین کتیبه کمربندی با ۴ ترنج به خط محمدرضا امامی دیده می شود. این کتیبه در سال ۱۰۸۶ هـ.ق. در زمان شاه سلیمان صفوی نوشته شده و در این ترنج ها به تعمیر، تزیین و طلاکاری مجدد گنبد اشاره شده. یکی از ترنج ها به چگونگی تعمیر گنبد، پس از زلزله سال ۱۰۸۶ اختصاص یافته و در سه ترنج دیگر آیاتی از قرآن مجید نوشته شده. مهمترین اتفاقی که برای گنبد روی داده واقعه به توپ بستن گنبد در سال ۱۳۳۰ ه- ق (۱۲۹۱ ش) به وسیله روسها می باشد.

 

ایوان طلای صحن انقلاب اسلامی       عكّاس : مجتهدی

قدیمی‌ترین ایوان صحن انقلاب است که در وسط ضلع جنوبی آن جای دارد. این ایوان ابتدا در عهد شاه طهماسب صفوی طلاکاری شد. پس از آن در سال 1145 ه.ق نادرشاه افشار آن را دوباره طلاکاری کرد که از آن پس به ایوان نادری معروف شد. این ایوان باشکوه، یکی از زیباترین طرح‌های معماری ایرانی است که مقرنس‌های انبوه طلا برزیبایی و شکوه آن افزوده است. همچنین هر یک از ایوان‌های غربی، شمالی و شرقی صحن انقلاب، دارای سر در مرتفع خارجی هستند که مشرف به بست‌هاست. 

 

معماری حرم امام رضا(ع) الگوی هنر ایرانی اسلامی

به گفته دکتر حسن بلخاری , ایرانیان در طول تاریخ نشان داده‌اند که در ذوق و هنر قریحه‌ای متفاوت از مردم سایر سرزمین‌ها داشته‌اند. با ظهور اسلام و ورود آئین محمدی به این سرزمین پهناور، هنر اصیل ایرانی با هنر و قریحه اسلامی درآمیخت و زیبایی‌های ماندگاری را از خود به یادگار گذاشت.

معماری تلفیقی ایرانی اسلامی، اوج هنرنمایی هنرمندان ایران زمین را پیش روی تاریخ قرار داده است.اما اگر بخواهیم اوج هنر ایرانی اسلامی را در فضای کشورمان تعریف کنیم باید به نمونه عینی و مصداق آن در بارگاه منور رضوی و اماکن متبرکه حرم امام هشتم(ع) اشاره کنیم که در جای جای این مکان مقدس اوج هنرنمایی هنرمندان مسلمان ایرانی به چشم می‌خورد. زیبایی معماری در حرم اما میراث‌دار هنرمندان اهل دلی چون شیخ بهایی ذوالفنون است که اولین سنگ بنای معماری ایرانی اسلامی را به صورت جدی در حرم امام رضا(ع) پایه‌ریزی کرد.
بعدها با گذشت سالیان طولانی این وظیفه خطیر به دوش آستان قدس رضوی گذاشته شد تا با تداوم این مسیر ارزشمند، بارگاه منور رضوی را به قطب هنرهای عالی ایرانی اسلامی بدل کند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون، آستان قدس رضوی در کنار رسیدگی به همه ابعاد توسعه در مجموعه‌های مرتبط با حرم، بازسازی و عمران این بارگاه مقدس را دنبال می‌کند. در بررسی توسعه اماکن متبرکه با معماری زیبای حرم در نقاط مختلف مواجه می‌شویم که در کنار عناصر زیبایی‌شناسی در این اماکن، آرام بخشی و فضای الهام بخشی به زائران نیز مورد توجه قرار گرفته است.اوج زیبایی‌شناسی هنر را در فضای رواق دارالحجه می‌بینیم که به‌طور خاص شکوفایی زیبایی‌شناسی هنری برگرفته از همان المان‌ها و نشانه‌های هنر ایرانی اسلامی، به روشنی مشهود است. به اعتقاد من آستان قدس رضوی جلوگاه هنر اصیل ایرانی اسلامی و دست توانای هنرمندان ایرانی را در حرم امام هشتم(ع) به نمایش گذاشته است، هنری که برآمده از نیت خالص هنرمندان متعهد و دست‌های هنرمندانه آنان است.
 

 

مسجد گوهرشاد

یکی از بناهای باشکوه و باستانی عهد تیموری که در اوایل قرن نهم هـ.ق بنا شده، مسجد گوهرشاد است. 
این بنای تاریخی در جنوب حرم مطهر رضوی قرار دارد و به رواق‌‌های دار السیاده و دار الحفاظ متصل است. این مسجد به دستور بانو گوهرشاد، دختر امیر غیاث الدین ترخان، از امرای جغتایی، همسر شاهرخ تیموری در سال 821 هـ.ق توسط معمار معروف ایرانی، قوام الدین شیرازی، با به‌کارگیری سبک معماری دوران تیموری ساخته شد. 
کاشی‌کاری مسجد، نمونه‌ای از شاهکارهای عهد تیموری است. طاق‌‌های گنبدی شکل مسجد و مناره‌‌های آن با ویژگی و تزیینات خاص و با استفاده از سبک مقرنس، همچنین نقوش و خطوط دیواری بر روی زمینه‌ گچی و معرق‌کاری ممتاز عصر تیموری، جلوه‌‌های بی‌نظیری را به نمایش گذاشته است. این بنای باستانی، نمونه کامل و برجسته هنر ایرانی به شمار می‌رود که تمام خصوصیات و ویژگی‌‌های معماری سنتی در آن به‌کار رفته است. به ‌ویژه ایوان جنوبی مسجد به نام ایوان مقصوره، با حدود 500 متر مربع مساحت، 37 متر طول و 5/25 متر ارتفاع، از باشکوه‌ترین ایوان‌‌های مسجد است.

 

نمایی از کاشی کاری ایوان طلای صحن جمهوری               عکاس : محمد زائرنیا

نمایی از گنبد و نقّاره خانه

 

منابع :

-  خبرگزاری دانشجویان ایران  ( ایسنا )

-  پایگاه اطلاع رسانی آستان قدس رضوی

-  پرتال جامع آستان قدس رضوی