آرامگاه عمرخیام , اثر معمار هوشنگ سیحون , نیشابور

در این پست با شبکه هنر و معماری ستاوین همراه باشید تا نگاهی به طراحی و معماری آرامگاه عمرخیام , واقع در ایران , نیشابور داشته باشیم ... آرامگاه عمر خیام , نمونهٔ برجستهٔ معماری نوین ایرانی است که طراح آن هوشنگ سیحون بود و آن را در ۶ شهریور ۱۳۴۱ به اتمام رساند , طرح وی برگرفته از زندگی ، زمانه و اندیشه‌های عمر خیام است که بر هر سه  ریاضی‌دان ،  اخترشناس  و  شاعر  بودنِ خیام استوار است و سازه‌های پیرامون آرامگاه ، به پیشهٔ پدری خیام (خیمه‌دوزی) رویکرد دارد . این بنا ,  ۲۲ متر ارتفاع دارد ؛ پیکربندی‌اش بتنی با هستهٔ فلزی است ؛ در باغی در حومهٔ شهر نیشابور جای دارد که آرامگاه و مسجد محمد محروق نیز در آن جای دارد . با شبکه هنر و معماری ستاوین همراه باشید ... 

در پروژه "یک‌صد معمار، یک‌صد انتخاب"، که در ده نشست انجام می‌شود، یک‌صد معمار نام‌آشنای ایرانی، یک‌صد اثر را، از میان آثار ساخته‌شده ۶۰ سالِ اخیر، با استناد به مبانی نظری خود معرفی می‌کنند . این پروژه، درنهایت، به‌صورت کتابی مستند و علمی منتشر می‌شود تا مورداستفاده مجامع علمی و دانشگاهی نیز قرار گیرد.

نام آرامگاه : عمر خیام
کشور :  ایران
استان : خراسان
شهرستان : نیشابور
نوع بنا : آرامگاه
کاربری : آرامگاه
دیرینگی  : ۲ آوریل ۱۹۶۳/ ۱۲ فروردین ۱۳۴۲
تاریخ ثبت ملی : ۱۲ فروردین ۱۳۴۲
آدرس : استان خراسان رضوی، شهرستان نیشابور، میدان فضل،‌ بلوار شهدا،‌ باغ خیام، آرامگاه خیام
 

عمر خیام نیشابوری ، فیلسوف ، ریاضی‌دان ، ستاره‌شناس و رباعی سرای ایرانی ، زاده ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ خورشیدی در نیشابور است. گرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی او است و لقبش «حجةالحق» بوده‌است؛ ولی آوازه وی بیشتر به واسطه نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد . از زمان فوت خیام در سال 510 خورشیدی تا سال 1335، بنای آرامگاه او خرابه مانندی بیش نبود، تا آنکه مهندس هوشنگ سیحون که در آن زمان ناظر ساخت و سازهای انجمن آثار ملی به همراهی حسین جودت بود، آرامگاه را از مکان قبلی (چسبیده به امامزاده محروق) به مکان فعلی انتقال داد که در ادامه مطلب به آن نیز خواهیم پرداخت و پروسه طراحی و ساخت این بنا تا سال 1341 ادامه یافت. با شبکه هنر و معماری ستاوین همراه باشید ... 

نام : حکیم بن ابوالفتح عمر ابن ابراهیم خیامی مشهور به خیام
تاریخ تولد :۱۲ محرم سال ۴۳۹ ه.ق در نیشابور
فیلسوف، ریاضی دان، منجم، شاعر و یکی ازبزرگترین دانشمندان ایرانی واز مفاخر ملی ایران است.
شاعر معروف ایران در دوره سلجوقی است.
تاریخ وفات : ۵۱۷ ه.ق
معمار آرامگاه: هوشنگ سیحون

• ویژگی های معماری بنای خیام نیشاپوری

ارتفاع مقبره، ۲۲ متر است.
استخوان‌بندی اصلی آن فلزی، محاط در پوشش بتنی است.
شکل بنا در پایین، تقسیم‌بندی ده ‌گانه دارد و فاصله‌ی پایه‌ها، ۵ متر است.
اضلاع بنا، مستقیما به سمت بالا ادامه یافته و گنبدی را در انتها بوجود می آورد.
بنا ظاهرا”تجسم کلاه دراویش ونیز شبیه قطعه الماسی تراش خورده وتلفیقی است از سنت تکنولوژی.

• تزیینات بنای آرامگاه خیام نیشاپوری

بهترین تزیین خود رباعیات خیام بود.
شادروان استاد جلال همایی بیست رباعی به این منظور انتخاب کردندو استاد مرتضی عبدالرسولی زیبا نویسی ها را انجام دادند.
خط شکسته و در هم به روش(( سیاه مشق)) های خطاطان بزرگی مانند میر عماد ، بر روی کاشی که به صورت نقوش انتزاعی سرتاسر لوزی ها را پر کند.
از داخل نیز قسمت های پر از جمله همین لوزی ها با نقش گل و برگ و پیچک باز از هم با کاشی معرق تزیین گردیدند.
تماما اشاره به شخصیت شاعری خیام است.

قسمت عمده آن مشبک وتو خالی و یادآور ستاره ای است که نماد شخصیت علمی و ستاره شناسی خیام تلقی میشود.

در مرداد 1335 انجمن آثار ملی در نامه ای , به مهندس سیحون نوشت که وضع بنای موجود آرامگاه خیام متناسب با شخصیت علمی و هنری خیام نیست و انجمن در نظر دارد در این مورد اقداماتی به عمل آورد. از سیحون خواسته شد طرح و نقشه جدیدی متناسب با شخصیت خیام طراحی کند. سیحون و حسین جودت (ناظر ساخت و سازهای انجمن) پس از بازدید از مکان در نامه ای به انجمن چنین گزارش دادند:
 
"راجع به مقبره خیام به طوریکه ملاحظه فرموده اند محل آن فعلا چسبیده به بقعه امام زاده محروق می باشد و هرگونه عملی در این محل نمی تواند استقلال و برجستگی به مقبره خیام بدهد و لازم است که محل جدیدی در همان محوطه در نظر گرفته شود. با مطالعاتی که در این قسمت به عمل آمد محل آرامگاه تعیین گردید و کروکی لازم نیز متناسب با محل جدید تهیه گردید تا در صورتیکه مورد موافقت باشد نقشه های تکمیلی و صورت برآورد هزینه آن تقدیم گردد."
 
محل جدید آرامگاه انتخابی سیحون در "گوشه شمالی باغ" مورد تایید انجمن قرار گرفت و در پی آن، طرح پیشنهادی سیحون در 1337 به دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران فرستاده شد. مهندس محسن فروغی ، رئیس دانشکده هنرهای زیبا در نامه ای به انجمن چنین گزارش داد:
 
"طرحی که توسط آقای مهندس هوشنگ سیحون استاد این دانشکده برای آرامگاه حکیم عمر خیام تهیه شده است و "ماکت های" مربوط به آن مورد دقت قرار گرفت و از طرف آقای سیحون درباره آن توضیحات کافی داده شد. با توجه به این نکته که در تهیه طرح مزبور از سبک معماری ایرانی حداکثر استفاده به عمل آمده این نقشه چه از لحاظ اصول فن معماری و چه از نظر سبک برای آرامگاه حکیم بزرگ ایران کاملا متناسب است."
 
بعد از گزارش فروغی به انجمن، سیحون در اسفند 1337 متعهد شد نقشه های قطعی و نقشه های اجزای کار را شامل مقبره اصلی - سکو بندی اطراف و آبنماها و بناهای تابعه آن و همچنین نظارت کار را هرچه زودتر برای ساخت مقبره به انجمن تحویل دهد.
 

• سیحون مشخصات فنی بنا را چنین توضیح می دهد:

"استخوان بندی بنا، فلزی و دارای روکش آلومینیوم خواهد بود در قسمت سقف نوعی شیشه های ضخیم الوان و در متن قسمت بدنه با کاشی پشت و رو تزیین خواهد شد. زیر سازی بنا با بتن و کرسی و پله ها با سنگ گرانیت و بدنه دیوار مجاور آبنماها با سنگ تراورتن و سنگ روی قبر از سنگ سیاه مشهد خواهد بود."
 
شرکت ساختمانی کا.ژ.ت در 1337 به انجمن اطلاع داد حاضر است مسئولیت ساخت کار را با در نظر گرفتن نظریات سیحون به عهده گیرد و ساختمان آرامگاه خیام را بدون عیب و نقص به اجرا در آورد.
 
سیحون و حسین جودت نیز اعلام کردند:
"طرح اولیه ساختمان آرامگاه خیام با استخوان بندی فلزی تهیه گردید و در نظر بود که روکار آن با آلومینیوم پوشیده شود پس از مراجعه به اهل فن معلوم شد که روکش آلومینیوم بر فلز آثار نامطلوبی از لحاظ ترکیبات شیمیایی دارد. از این رو تصمیم گرفته شد که کار با بتن ظریف اجرا گردد و ارتفاع آرامگاه نیز از 12 متر به 22متر ترقی داده شود تا عظمت بیشتری پیدا کند. "
 
آنها متذکر شدند:
"ارجاع کار به یک شرکت پیمانکار خارجی جهت ساخت مقبره مستلزم تحمل هزینه زیاد است و از طرفی شرکت ساختمانی کا.ژ.ت تعهد نموده که در صورت نیاز متخصصین خارجی را جهت نظارت و اجرای درست کار استخدام نماید و از طرفی به اثبات رسیدن شایستگی شرکت کا.ژ.ت در ساخت مقبره نادرشاه بر همگان آشکار شده است و شایسته است که ساخت مقبره خیام نیز به شرکت مزبور داده شود."
 
آنها در ادامه کار افزودند که:
"اندک بی توجهی در این کار ممکن است نظیر آرامگا ه فردوسی (طرح کریم طاهر زاده بهزاد) موجب تاثر و پشیمانی گردد."
 
در 1338 ساخت آرامگاه شروع شد و دراین سال قسمتهای عمده کار از جمله گود برداری بتن ریزی پیهای بنا و طرح محوطه به اجرا در آمد. در سال 1341 پس از سه سال کار مداوم کار ساختمان آرامگاه به پایان رسید.
 
مقبره خیام از لحاظ معماری و ساخت یکی از مهم ترین ساختمانهای ساخته شده در زمان خود است. ارتفاع مقبره 22 متر است و استخوان بندی اصلی آن فلزی محاط در پوشش بتنی است. شکل بنا در پایین تقسیم بندی ده گانه دارد و فاصله پایه ها 5 متر است. اضلاع بنا مستقیماً به سمت بالا ادامه یافته و به صورت اشکال هندسی منظم تورفتگی پیدا می کنند و بعد به صورت تقریبا مخروطی شکل به هم رسیده شبه گنبدی را در بالا به وجود می آورند که قسمت عمده آن مشبک و تو خالی و یادآور ستاره ای است که نماد شخصیت علمی و ستاره شناسی خیام تلقی می شود.
 

سطح داخل و خارج مقبره با کاشیهای معرّق و اشعار خیام مزین شده است. روکار بنا معرّق کاری سنگی است و با قطعات نازک سنگهای محکم و شفاف ساخته شده است. در کنار آرامگاه، هفت خیمه سنگی بسیار زیبا وجود دارد که در زیر هرکدام یک حوض آب با کاشی فیروزه ای رنگ ساخته شده است.
 

• سیحون در مورد ایده اصلی کار می نویسد:

"بنای یادبود دیگر مربوط به خیام است در نیشابور که تقریبا مقارن بنای قبلی با یکی دو سال فاصله دیر تر ساخته شده است. محل بنا در باغ بزرگی در خارج شهر نیشابور و با فاصله نزدیک به دو کیلو متر از جاده مشهد – نیشابور واقع است. تقریبا با همین فاصله به طرف غرب باغ دیگری آرامگاه شیخ عطار را در بر می گیرد. باغ اول به باغ امامزاده محروق معروف است به ترتیبی که در محور اصلی باغ ساختمان قدیمی امام زاده محروق جا دارد. مزار خیام درست در گوشه شمال شرقی این بنا قرار داشت. به طوریکه در زمان سلطنت رضاشاه در مراسم فردوسی با عجله این مقبره را به شکل یک میله سنگی بی اهمیت تعمیر و آماده کردند که در موقع بازدید مستشرقین قابل عرضه کردن باشد. در سی و چند سال پیش که انجمن آثار ملی تصمیم گرفت بنای مناسبی برای خیام ایجاد کند طرح آنرا به عهده اینجانب گذاشتند.
 
چون در جوار امامزاده امکان ایجاد ساختمان قابل توجهی نبود ناچار محور دیگری عرضی در باغ به وجود آوردم که عمود بر محور اصلی است و ورودی بنای خیام از همین محور در نظر گرفته شد. به خصوص که این محور در جهت باغ عطار نیز بود. یعنی از همین ورودی جاده دیگری کشیده شد که باغ امامزاده و خیام را به باغ عطار ارتباط می داد.
 
حال می پردازیم به شرح بنای یادبود خیام. در چهار مقاله نظامی عروضی آمده است: شنیده بودم که خیام گفته بود: "گور من در موضعی باشد که هر بهاری شمال بر من گل افشانی کند."
 
بنابراین بنای یادبود و آرامگاه باید طوری ساخته می شد که باز باشد و این خواسته خیام انجام شود. در منتهی الیه محور نامبرده که فاصله نسبتاً قابل توجهی با امام زاده محروق داشت در میان درختان کاج تنومند و زرد آلو، محل مناسب بنا در نظر گرفته شد. در اینجا اختلاف سطحی در حدود 3 متر وجود داشت که از همین وضعیت استفاده شد و مجموعه بنا شامل یک برج و چشمه سارهای اطراف آن به دور یک دایره بزرگ طراحی شد به طوریکه برج هم کف زمین و چشمه سارها در اختلاف سطح قرار گیرند.
 
خیام در واقع سه شخصیت دارد: ریاضیدان است؛ منجم و شاعر که باید هر سه شخصیت در بنا نشان داده می شد
 
دایره کف به ده قسمت تقسیم شد به طوری که برج یادبود بر 10 پایه مستقر باشد. عدد 10 اولین عدد دو رقمی ریاضی است و پایه اصلی بسیاری از اعداد است.
 
از هر یک از پایه ها دو تیغه مورب به طرف بالا حرکت می کند به ترتیبی که با تقاطع این تیغه ها حجم کلی برج در فضا ساخته می شود و چون تیغه ها مورب اند خطوط افقی آنها باید ناظر به محور عمودی برج باشد. پس تیغه ها به صورت مارپیچ شکل به طرف بالا حرکت می کنند تا با هم تلاقی کنند و از طرف دیگر سر در بیاورند که خود یک شکل پیچیده ریاضی و هندسی است. این شکل با عدد 10 هر دو سمبل دانش ریاضی خیام است. برخورد تیغه ها با یکدیگر فضاهای پر و خالی و به خصوص در بالا ستاره های درهمی را به وجود می آورند که از لابلای آنها آسمان آبی نیشابور پیدا است و به تدریج به طرف نوک گنبد ستاره ها کوچکتر می شوند تا در آخر یک ستاره پنج پر آنها را کامل می کند. این ستاره ها و آسمان اشاره به شخصیت نجومی خیام دارد .
 
و اما برخورد تیغه ها با هم ده لوزی بزرگ می سازند که باید با کاشی کاری پر شوند. بهترین تزئین، خود رباعیات خیام بود که به صورت خط شکسته و در هم به روش "سیاه مشق" های خطاطان بزرگی مانند میرعماد و بعضی استادان شکسته نویس با کاشی به صورت نقوش انتزاعی، سرتاسر لوزی ها را پر کند. به تقاضای "انجمن آثار ملی" شادروان استاد جلال همایی، بیست رباعی به این منظور انتخاب کردند و استاد مرتضی عبدالرسولی با نظر اینجانب که به صورتیکه می خواستم، این خطوط در هم و تزئینی باشند زیبا نویسی ها را انجام دادند که با کاشی معرّق آماده و به شکل کتیبه های تزئینی به ارتفاع حدود 14 متر داخل لوزی ها نصب شد که باید گفت در تاریخ معماری ایران اولین بار بود که خط شکسته در تزئینات بنا به کار رفت. از داخل نیز قسمت های پر از جمله همین لوزی ها با نقش گل و برگ و پیچک باز از هم با کاشی معرّق تزئین گردیدند و تماماً اشاره به شخصیت شاعری خیام است.
 

دور تا دور برج در قسمت اختلاف سطح چشمه سارها در اطراف یک دایره وسیع به مرکز خود برج ساخته شد. همه از سنگ گرانیت با اجزاء مثلثی شکل و تورفتگی و برون آمدگی هایی که تا اندازه ای شکل خیمه را تداعی می کنند، و این اشاره به نام خیام است. چون پدرش خیمه دوز بود نام او به همین مناسبت انتخاب شد.
 
از طرف دیگر حوض ها با کاشی فیروزه که در مجموع، قسمتی از ستاره را نشان می دهند به تعداد هفت پر به مفهوم هفت فلک و هفت آسمان و هفت تپه باز اشاره به افلاک و نجوم، دانش دیگر خیام است. روی هم رفته مجموعه در یک حال و هوای شاعرانه با درختان تنومند در اطراف ساخته شد. و همان طور که خواست خود خیام بوده کاملا باز است و مزارش بهاران گل افشان. در قسمت دیگر باغ بناهای دیگری جهت کتابخانه و مهمانسرای موقت با ملحقات برای مستشرقین و محققین که مایل اند در محل اقامت کوتاه داشته باشند و از نزدیک در جوار آرامگاه و در فضای شاعرانه ضمن کار بهره معنوی داشته باشند ساخته شد که از شرح جزییات صرف نظر می شود."

• درباره پدر معماری مدرن ایران

"افتخار مى کنم که ایرانى هستم و افتخار مى کنم که درهنگام تولد، ایران عزیز به من این امکان را داده است که پایم را روى خاک مقدسش بگذارم."

استاد هوشنگ سیحون دیروز 5 خرداد 1393 در سن ۹۳ سالگی و با کارنامه ای غرور انگیز و تاثیر گذار در راه اعتلای نام فرهنگ و معماری ایران وداعی تلخ با جامعه ی فرهنگی و هنری ایران زمین داشت. او پدر معماری مدرن ایران و جزو اولین فارغ التحصیلان دانشکده ی هنرهای زیبا بود و در ضمن، استاد و یک دوره نیز رئیس این دانشگاه. این دانشگاه در سال 1319 توسط عده ای از مهندسان فرانسوی و شاگردان کمال تاسیس شد و استاد سیحون که از خانواده ای هنرمند و عاشق نقاشی بود در همان سال شروع به تحصیل در این دانشگاه کرد.

اولین اثر او که مصادف با فارغ التحصیلی اش از دانشگاه هنرهای زیبا بود، طرحی بود که در مسابقه  دولت و راه آهن ایران برای ساختمان ایستگاه راه آهن شرکت کرد و رتبه اول را برای او آوردن. پس از آن طرح آرامگاه بو علی سینا در مسابقه دیگری اول شد. او که شاگرد اول دانشکده بود جهت تحصیل در فرانسه بورس شد و دکترای خود را از فرانسه گرفت و سپس به ایران بازگشت. او در سال های واپسین عمرش در آمریکا و کانادا اقامت داشت اما قلبش برای ایران می تپید.

او حتی انتخاب مصالح ساخته های خویش را منطبق با خصوصیات شخصیتی هر یک از بزرگان انجام می داد.

این استاد بزرگ آثار متعدد و فوق العاده زیبایی را در کارنامه خود دارد. او در کتاب «نگاهی به ایران» درخصوص بنای آرامگاه نادر شاه افشار می‌نویسد: "ماده اصلی ساختمان از سنگ خارای منطقه کوهسنگی مشهد، مشهور به سنگ هر کاره است. این سنگ یکی از مقاوم ترین سنگ هایی است که در ایران وجود دارد." او دلیل این انتخاب را اشاره به صلابت و عظمت نادر شاه افشار می‌داند و در ادامه می‌نویسد: "شکل کلی مقبره نادر به شکل شش ضلعی متناسبی است که شکل سیاه چادرهایی را تداعی می کند؛ دلیل این امر همین نکته است که نادر به جای کاخ، در زیر چادر زندگی می‌کرد."

از آثار مشهور او می توان به آرامگاه خیام، فردوسی، کمال الملک،  نادرشاه افشار، کلنل محمدتقی خان پسیان، و ده ها مقبره و آرامگاه دیگر و نیز طراحی بنای «موزه توس» و همچنین ساختمان بانک سپه در میدان توپخانه تهران اشاره کرد. او در نقاشی نیز صاحب سبک بود و در سال 1972 میلادی (1351 شمسی) به همراه نقاشانی صاحب نام از جمله پیکاسو و سالوادور دالی در نمایشگاهی در ماساچوست شرکت کرد و با کارهای پر پیچ و تاب خطی اش توجه همه منتقدین را به خود جلب کرد. خطوط نقاشی های او هیچگاه همدیگر را قطع نمی کنند. هنوز کسی نیست که طرحی مانند نقاشی های او خلق کند. با شبکه هنر و معماری ستاوین همراه باشید ... 

منابع :

ویکی پدیا  ( fa.wikipedia.org ) 

آی هوش ( ihoosh.ir ) 

دیجیاتو ( digiato.com ) 

وب سایت pickcad.com

راسخون ( rasekhoon.net ) 

 آرامگاه عمرخیام , هوشنگ سیحون , نیشابور , ستاوین , هنر و معماری , سیحون , میدان فضل , بلوار شهدا , باغ خیام , آرامگاه خیام , حکیم بن ابوالفتح عمر ابن ابراهیم خیامی , معماری خیام , هندسه خیام , رازهای آرامگاه , هندسه آرامگاه , شبکه معماری , شبکه هنر ,