تئاتر شهر،کولوسئوم نمایش تهران

روزی روزگاری چهارراه مرکزی پایتخت/ تئاتر شهر؛ کولوسئوم نمایش تهران

ساختمانش شبیه یک استوانه است و هر تازه واردی در راهروهای دایره‌وارش گم می‌شود. تئاتر شهر در چهل و سه سالگی در حاشیه یکی از مشهور‌ترین چهارراه‌های تهران ایستاده است.

شاید یادتان بیاید یا نه ؛ اما مردم می‌آمدند و عصر پنج شنبه و جمعه، جمع می‌شدند توی کافه شهرداری، قرار و مدار خانوادگی می‌گذاشتند و برنامه‌های سیرک را تماشا می‌کردند. شهر که بزرگ‌تر شد، کافه شهرداری در دل شلوغی بیشتر فرو رفت؛ اما آن قدر خوش مسیر بود که خارجی‌ها فکرمی کردند چه جایی بهتر از اینجا برای تاسیس یک هتل بزرگ ۴۰۰ اتاقه؟

اما سرنوشت برای کافه شهرداری به گونه دیگری رقم زده شد. سال ۱۳۴۶ که کلنگ‌ها را بر زمین زدند به جای هتل، قرار شد در محل کافه شهرداری، تئا‌تر اجرا شود؛ البته اسم و رسم و شکل و ظاهرش هم عوض شد.

ساختمانش شبیه یک استوانه است و هر تازه واردی در راهروهای دایره وارش گم می‌شود. در حاشیه یکی از مشهور‌ترین چهارراه‌های تهران ایستاده است.

بر زمینی سنگ فرش و در کنار آب نماهای متعدد. خیلی‌ها هرگز داخلش را ندیده‌اند و نمی‌دانند حتی زیر این سنگ فرش‌ها، چند پله پایین‌تر، می‌شود پا به فضایی تاریک گذاشت که برای چند دقیقه، تو را به متن زندگی ببرد. راهروهایی که محال است برای اولین بار پا درونشان بگذارید و مسحور نشوید.

اسمش "تئا‌تر شهر" است؛ خاطره‌ای با بیش از چهار دهه سابقه برای اهالی صحنه و نمایش که تجربه سال‌ها حضورشان را در پوسترهای خاطره انگیزش قاب گرفته، تاریخ نمایش مدرن ایران را رقم زده است. ساختمانی با ترکیب فلز و خاک و طراحی عجیب و دایره‌ای، پر از کوچه پس کوچه‌هایی که به اتاق‌های گریم و نور و صدا ختم می‌شوند و به دور و زیر بزرگ‌ترین تالار مجموعه می‌چرخند.

خیلی‌ها از تئا‌تر شهر تصویری ناشناخته و گنگ دارند؛ همانند اتفاق‌هایی که در تاریکی صحنه رخ می‌دهد؛ اما برای اهالی تئا‌تر، اینجا قلب تپنده هنر نمایش است؛ جایی برای گرم کردن تنور بازی و حرکت.

اتفاقی که از روز ۷ بهمن ماه سال ۱۳۵۱ خورشیدی آغاز شد و قرار است حالا حالا‌ها ادامه داشته باشد.

می گویند تاریخ نمایش مدرن ایران است

جالب است بدانید که تئا‌تر شهر در آغاز به وسیله سازمان جشن هنر شیراز اداره می‌شد، سپس اداره آن به رادیو و تلویزیون و پس از پیروزی انقلاب اسلامی به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی واگذار شد.

با گسترش تهران و مرکزیت این منطقه، ارزش کافه شهرداری بیشتر شد. در سال ۱۳۴۴، شهرداری تهران تصمیم به تخریب کافه شهرداری و تغییر کاربری آن گرفت و در‌‌ همان زمان چند گروه آمریکایی، فرانسوی و ایتالیایی پیشنهاد ساخت یک هتل لوکس ۴۰۰ اتاقه را در محل کافه شهرداری ارائه دادند. این درست زمانی بود که تئا‌تر ایران با حضور نسل جدید هنرمندان مانند آربی آوانسیان، عباس نعلبندیان، اکبر رادی، علی نصیریان، غلامحسین ساعدی، بهرام بیضایی، بیژن مفید، پرویز صیاد و هنرمندان کارگاه نمایش، دوران اوج خود را طی می‌کرد و با به حاشیه رفتن سالن‌هایی چون تئا‌تر هنر، تئا‌تر سعدی و تئا‌تر تهران و کمبود ظرفیت تالار سنگلج و اختصاص تالار رودکی (وحدت) به اجرای موسیقی نیاز به یک سالن نمایش در تهران به شدت احساس می‌شد.

با پیشنهاد وزارت فرهنگ و هنر و اداره هنرهای دراماتیک و تلاش گردانندگان کارگاه نمایش مانند آربی آوانسیان، عباس نعلبندیان و آشوربانی پال، شهرداری با ساخت چند سالن مخصوص با ظرفیت بالا و انواع سن‌های اجرایی در محل کافه شهرداری موافقت کرد. مقدمات ساخت تئا‌تر شهر در سال ۱۳۴۶ در دوران شهرداری منوچهر پیروز آغاز شد. طراحی نقشه و نظارت بر ساخت آن را مهندس "امیر علی سردار افخمی" و "بیژن انصاری" از معماران مکتب نوین ایران و یکی از شاگردان هوشنگ سیحون، معمار پیشرو برعهده گرفت.

سرانجام مجموعه تئا‌تر شهر با افتتاح سالن اصلی در هشتم بهمن ۱۳۵۱ و با اجرای نمایش "باغ آلبالو" ی چخوف به کارگردانی آربی آوانسیان فعالیت خود را آغاز کرد. در این زمان نیک پی شهردار تهران بود.

سردار افخمی ساختمان تئا‌تر شهر را با بهره گیری از اشکال مدور و طاق نماهای دستی و سازه‌های معماری مدرن طراحی کرده. دور تا دور این ساختمان مدور ستون‌های قرینه به سبک ستون‌های تخت جمشید طراحی شده است که حالتی خیمه گونه را در نگاه بیننده به وجود می‌آورد. بالای ساختمان نیز گنبدی نیم مدور طراحی شده است که برج طغرل و معماری دوره ایلخانی را به یاد می‌آورد. داخل ساختمان نیز از قرینه سازی بهره می‌برد.

فضاهای داخلی این بنا با پیچ و خم‌های حاصل از پیروی طرح از هندسه غالب حالت رمز و رازگونه به خود گرفته و گویی فرد را در هزارتوی خود اسیر و مسحور کرده، آنچنان که خصیصه هنر است. طراح، هوشمندانه امکاناتی را که بالطبع، پلان دایره به همراه دارد در جهت استفاده بهینه از حداکثر فضا در اختیار گرفته و در طراحی جزئیات دکوراسیون داخلی و تزئینات بدنه‌ها نیز ‌‌نهایت سعی و کوشش در رسیدن به هماهنگی و تناسب انجام شده است.

ستون‌های باریک و بلند تئا‌تر شهر که شکل تزئینی آن جلب توجه می‌کند، به طناب‌های دربرگیرنده بالنی شبیه است که بنا را به زمین دوخته است. این عناصر از سطح زمین شروع می‌شوند و به زیر بیرون زدگی پشت بام می‌رسند. بین هر سه ستون، دو طاق که تیزه آن در وسط پیش آمدگی بام ختم می‌شود و طاق سومی که دو طاق زیرین را در برمی گیرد و تیزه آن به لبه انتهایی پیش آمدگی می‌رسد در تلطیف نمای ساختمان و القای سبکی حجم آن بسیار مؤثر است. استفاده از آجر در نما و ترکیب آن با کاشی فیروزه‌ای و سبز و نیز به کارگیری عناصر تزئینی آجری، ایجاد حسی آشنا با بنای تئا‌تر شهر را تشدید می‌کند.

در ساختمان تئا‌تر شهر، ترکیب جالبی از کاشی و آجر داریم. ترکیب کاشی به شکل انتزاعی و استفاده از آجر برجسته که در دوره‌های مختلف تاریخی وجود داشته در این مجموعه به کار رفته است.

مهم‌ترین ویژگی تئا‌تر شهر در پلان دایره شکلی آن است. این پلان ترکیبی از معماری یونان و روم قدیم و شبیه بناهای مربوط به نمایش مانند پانئوم و کلوسئوم است. این نوع پلان در دوره قاجار وارد معماری ایران می‌شود. زمانی که ناصرالدین شاه به فرنگ رفته و در آنجا سالن تئا‌تر پاریس و لندن را می‌بیند، دستور ساخت تکیه دولت را می‌دهد که ما آن را به عنوان نخستین سالن تئا‌تر کشور می‌شناسیم. بعد از تخریب تکیه دولت، علی سردار افخمی برای طراحی رسمی‌ترین تئا‌تر کشور آن هم به شکل مدرن و با استفاده از مصالح بتن و فلز از پلان دایره استفاده می‌کند.

تالار اصلی که مهم‌ترین هدف سازندگان تئا‌تر شهر بود در دو طبقه با ظرفیت حدود ۵۷۹ نفر طراحی شده است. این تالار از کلیه تجهیزات فنی از جمله صحنه گردان الکتریکی به قطر ۵/۱۱ م‌تر، آسانسور دکور، سیستم آویزهای بالارونده برای دکور، دهنه متحرک صحنه، پرده و امکانات سینمایی، سیستم کامل نور و صدا و دستگاه‌های کنترل کننده برخوردار است و پرده آن نیز به صورت طولی بسته می‌شود. عمق صحنه ۱۵ م‌تر، ارتفاع پرده صحنه ۱۰ م‌تر، پهنای صحنه از جلو ۱۹ م‌تر، پهنای صحنه از دهانه ۱۶ م‌تر؛ پهنای صحنه از وسط ۲۶ متر و طول دهانه آن از ۱۲ تا ۱۴ متر تغییرپذیر است. در مراسم افتتاحیه این سالن محمد رضا پهلوی و همسرش شرکت داشتند و فهیمه راستکار، داریوش فرهنگ، سوسن تسلیمی، مهدی هاشمی، پرویز پورحسینی، شکوه نجم آبادی، مهوش افشارپناه، فریده سپاه منصور و…. باغ آلبالو را روی صحنه بردند. مدتی بعد، دو سالن چهارسو و تالار شماره ۲ نیز راه اندازی شدند.

تالار چهارسو در طبقه زیرین، پشت ساختمان اصلی با طراحی آوانسیان، خاص نمایش‌های ایرانی که احتیاج به سن مدور دارد باظرفیت ۱۲۰ تا۳۵۰ تماشاگر ساخته شد. در سال ۱۳۵۹ با توجه به نیاز به سالن‌های جدید یکی از انبارهای تئا‌تر شهر تغییر کاربری داده شد و به نام شهید حسن قشقایی نامگذاری شد. این تالار با شکلی ۳ گوش، در حدود ۲۵۰ نفر گنجایش داشت و برای اجراهای نمایش سنتی _ ایرانی مناسب بود. با فعال شدن تالار سنگلج و به دلیل نامناسب بودن عمق صحنه تالار قشقایی و وجود دو نقطه کور برای تماشاگران، این تالار مدتی تعطیل شد اما در سال ۱۳۸۱ با گنجایش ۱۵۰ نفر و عمق صحنه مناسب مجدداً راه اندازی شد.

گذر سال‌ها، تالارهایی را به مجموعه تئا‌تر شهر اضافه کرد که بعضی از آن‌ها همچنان هستند و از بعضی، فقط نامی به جا مانده است.

مخاطب‌های حرفه‌ای تئا‌تر شهر شاید هنوز "خانه خورشید" را فراموش نکرده باشند؛ تالاری که روزگاری موتورخانه مجموعه بود و امروز یکی از محل‌های تمرین گروه‌های تئاتری. این تالار با آن فرم و فضایی که داشت، محلی بود برای تجربه‌های دانشجویی و تئاترهایی از جنس کارگاهی چنین است تالار نو که اکنون محل استقرار گروه‌های فنی و صحنه مجموعه تئا‌تر شهراست.

به تئا‌تر که می‌رویم فقط نمایش را می‌بینیم و بازیگر‌ها و عوامل را؛ اما حدود ۱۴۰ نفر در گوشه‌های نادیدنی و دیدنی این مجموعه کار می‌کنند؛ آدم‌هایی که نامشان روی پوستر‌ها و بروشور‌ها نمی‌آید؛ ولی تلاش آن‌ها باعث به روی صحنه رفتن نمایش‌ها می‌شود. از مدیر مجموعه گرفته تا راهنمایان تالار‌ها، نیروهای خدمات و... همه و همه می‌کوشند تا تئا‌تر شهر آن طور باشد که شما می‌پسندید؛ یعنی درشان هنرمندان و هنردوستان.

هم اکنون در مجموعه تئا‌تر شهر پنج تالار اصلی، چهارسو، سایه، قشقایی و کارگاه نمایش وجود دارد. سیستم سرمایش و گرمایش، غرفه‌های کتابفروشی در کافه تریا، سیستم مونیتورینگ اتاق‌های فرمان و... از امکانات این مجموعه است. به این‌ها اضافه کنید تالار جلسات و کتابخانه را!

درادامه تالار‌های این مجموعه را به اختصار معرفی می‌کنیم.

تالار اصلی

نمایش باغ آلبالو چند بار در ایران اجرا شده باشد خوب است؟ در کنار اجراهای مختلفی که از این نمایشنامه چخوف انجام شده، خاطره اجرای آربی آوانسیان هیچ وقت از یاد نمی‌رود؛ چون با اجرای او در بهمن سال ۱۳۵۱، تالار اصلی مجموعه تئا‌تر شهر افتتاح شد.

۵۷۹ نفر می‌توانند در یک اجرای این تالار، نمایش ببینند.

صحنه‌اش ۱۶ متر عمق دارد و عرض صحنه هم ۱۲ تا ۱۴ متر است. این تالار جان می‌دهد برای اجراهای پر طمطراق با دکورهای عظیم و بازیگران زیاد! صحنه، دایره گردان دارد با آسانسور و ۱۹ می‌له بالابرنده. این تالار پرده هم دارد، چیزی که در تالارهای دیگر تئا‌تر شهر پیدا نمی‌شود! امکانات صوتی و نوری این تالار نسبت به تالارهای دیگر بیشتر است و بخصوص خط نوری آن) معروف به ۲۰ تایی (ظرفیت ۳۹ پروژکتور ۲ کیلو واتی را دارد. مجموع پروژکتورهای این تالار به ۵۵ دستگاه می‌رسد. به همه این‌ها اضافه کنید ۵ اتاق گریم و رختکن و کافه تریا و کتابفروشی که یک مجموعه کامل را برای اهالی نمایش فراهم می‌کند.

تالار چهارسو

این تالار که بظاهر از بقیه تالار‌های مجموعه تئا‌تر شهر جدا افتاده، ورودی مستقلی از محوطه تئا‌تر شهر دارد.

برای رسیدن به در تالار، باید از راهروی مارپیچ محصوری عبور کنید که شبیه ورودی زیر زمین یک قلعه است. پایین پله‌ها به تالار انتظار مشترک این تالار و تالار سایه می‌رسید که در شکل جدید این ورودی مختص همین تالار خواهد شد. اگر زود برسید و خسته باشید، همکاران ما در کافه تریای تالار، با قهوه و چای و کیک از شما پذیرایی خواهند کرد. عمر دستگاه قهوه ساز این کافه تریا به اندازه خود تئا‌تر شهر است و صدای آن بعد از مدتی، تبدیل به یکی از نوستالژی‌های تئاتری شما خواهد شد! البته مشابه این اتفاق در کافه تریای تالار اصلی هم می‌افتد.

اسمش چهارسو است. جایگاه تماشاگر در این تالار با چرخش صندلی‌ها عوض می‌شود. پیش از این، اتاق فرمان این تالار در جایی قرار داشت که صحنه آن با آیینه دیده می‌شد؛ اما در بازسازی اخیر مجموعه، این نقص برطرف شده وحالا ارتباط اتاق فرمان با صحنه به طور مستقیم برقرار می‌شود. صندلی‌های تالار هم عوض شده‌اند و از این به بعد هر تماشاچی صندلی مستقل دارد.

ظرفیت تالار چهارسو ۱۲۲ است که عمق، عرض و ارتفاع آن نیزبه ترتیب۱۲، ۸/۵ و ۲۰/۴ متراست.

این تالار در سال ۱۳۵۴ به مجموعه تئا‌تر شهر اضافه شد.

تالار سایه

این تالار در اول بهمن ماه ۱۳۷۷ همزمان با بیستمین سالگرد انقلاب اسلامی و هفدهمین جشنواره بین المللی تئا‌تر فجر افتتاح شد.

تالار "سایه" در آن سال‌ها با کمترین امکانات و تجهیزات ساخته شد. بازسازی مجموعه تئا‌تر شهر این تالار را هم بی‌نصیب نگذاشته و حالا این تالار برای خانم‌ها و آقایان اتاق‌های گریم جداگانه دارد و اتاق نور و صدا و تصویر هم برای آن پیش بینی شده است. سیستم صدای این تالار تازه نصب شده و دیوار‌ها هم با ظرافت آکوستیک شده‌اند و امکاناتش به گونه‌ای است که از آن می‌توان به عنوان استودیو هم استفاده کرد.

تالار سایه با عمق ۱۰ م‌تر، عرض ۸/۵ متر و ارتفاع ۲۰/۴ متری در هراجرا پذیرای ۱۰۳ تماشاگراست.

تالار قشقایی

یکی دیگر از ۵ تالار اصلی مجموعه تئا‌تر شهر، تالار قشقایی است. این تالار نخست محل تمرین گروه‌های نمایشی بود و بعد به محل اجرای نمایش تبدیل شد؛ اما با گذشت زمان، مجدد به عنوان محل تمرین استفاده شد تا سرانجام به عنوان تالاری که معرف نمایشنامه‌های ایرانی است تثبیت شد. این تالار تا به امروز در دوره‌های مختلف ۴ معماری متفاوت را به خود دیده است. تالار قشقایی مانند تالار چهارسو و سایه، ورودی جداگانه‌ای دارد که در ضلع جنوبی مجموعه واقع است؛ اما ساخت و سازهای اطراف تئا‌تر شهر که باعث فرو ریختن بخشی از دیوار این تالار شده است، این ورودی را مسدود کرده و البته در طرح جدید، ورودی این تالار و تالار سایه از ضلع جنوبی مجموعه پیش بینی شده است. تالار قشقایی نیز در دور آخر بازسازی تئا‌تر شهر، تجهیز شده و دیدنی‌ترین بخش آن مثل دیگر تالار‌ها، صندلی‌های جدید آن است. هرچند به گفته مسوولان، بخش اعظم بازسازی زیربنایی بوده و ممکن است کمتر به چشم بیاید. اگر علاقه‌مند به اطلاعات فنی‌تر درباره این تالار هستید، خوب است بدانید که ظرفیت این تالار ۱۱۵ نفر و عمق، عرض و ارتفاع آن به ترتیب ۱۱، ۸/۵ و ۲۰/۴ متر است. تالار قشقایی از سال ۱۳۵۹ دیگر کاملا به عنوان محل اجرا مورد استفاده قرار می‌گیرد.

کارگاه نمایش

سال ۱۳۸۳ یک تالار دیگر به مجموعه تالار‌های تئا‌تر شهر اضافه شد و اسم آن را گذاشتند کارگاه نمایش و جایی شد برای تجربه‌های خاص. کارگاه نمایش هم در جریان بازسازی اخیر تئا‌تر شهر مورد توجه قرار گرفت و تجهیز و نوسازی شد و حالا مکان مطلوبی است برای اجرای آثار کارگاهی و تجربی به معنای حرفه‌ای آن. جدی‌ترین اتفاقی که برای کارگاه نمایش در جریان بازسازی افتاده است، ایجاد اتاق فرمانی درشان یک تالار تئا‌تر است. ظرفیت این تالار از ۴۲ تا ۹۹ نفر متغیراست. عمق، عرض، ارتفاع آن نیز به ترتیب۸، ۸/۵ ۹۰/۳ متر است. گفتیم که اگر خواستید تجربه کنید، حواستان به این چیز‌ها باشد؛ هرچند تجربه قرار است حرفه‌ای باشد.

کتابخانه و مرکز اسناد و مدارک

تئا‌تر شهر تنها کتابخانه تخصصی هنرهای نمایشی را در خود جا داده است. جذابیت این کتابخانه آن قدر زیاد است که دانشجوهای رشته‌های مربوط به هنر نمایش از‌‌ همان روزهای اول دانشجویی، آرزوی عضویت در این کتابخانه را دارند. در واقع می‌شود گفت که دانشجویان و پژوهشگران حوزه نمایش، سال هاست از این کتابخانه به عنوان مرجع مطالعاتشان استفاده می‌کنند. در این کتابخانه، علاوه بر کتاب‌های حوزه نمایش، کتاب‌هایی در زمینه‌های ادبیات، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و معارف اسلامی نیز وجود دارد؛ اما مهم‌ترین ویژگی این کتابخانه، گردآوری مجموعه‌ای از متون نمایشی سال‌های گذشته است که تقریبا شامل تمام متن‌هایی می‌شود که در سال‌های گذشته به جشنواره فرستاده شده‌اند. در این کتابخانه، مدارک نمایشی مثل پوستر‌ها و بروشورهای نمایش‌های اجرا شده نیز نگهداری می‌شود و تئا‌تر شهر در این زمینه از همکاری بنیاد ایران‌شناسی هم استفاده می‌کند.

اسناد و مدارک این مجموعه، اکنون حروف چینی و صحافی شده‌اند و در اختیار علاقه مندان قرار دارند.

سالن جلسات

روزی روزگاری در تئا‌تر شهر، تالاری بود به نام "شماره ۲" یا "تالار کوچک" این تالار را در بخش اداری مجموعه، یعنی در طبقه دوم طراحی کرده بودند و شرایط اجرا در آن چندان مطلوب نبود. هر وقت نمایشی در این تالار اجرا می‌شد یک نفر باید بیرون تالار مراقب می‌ایستاد و به آن‌هایی که از راهرو عبور می‌کردند، هشدار می‌داد که آرام حرف بزنند و آهسته قدم بردارند تا نمایش در حال اجرا با مشکل مواجه نشود. روزهای آغازین راه اندازی تئا‌تر شهر، محلی بود برای جلسات و بعد به محل تمرین گروه‌های نمایشی تبدیل شد. سپس به عنوان محل اجرای آثار مورد استفاده قرار گرفت و هم اکنون پس از بازسازی به تالار اجتماعات تبدیل شده است. این مکان به سیستم‌های پیشرفته صوتی و تصویری مجهز است و جلسه‌های رسانه‌ای، پژوهشی و سخنرانی در آن برگزار می‌شود.