مدینه‌النبی، معماری اولین مساجد تاریخ اسلام به دست حضرت محمد (ص)

مدینه النبی، با معماری شاخص مساجدش که برخی حتی به دست خود پیامبر ساخته شده اند خاصه مسجد قبا، مسجد شجره و مسجد النبی مشهور است.

محمد(ص) در کنار طراحی و اجرای دین خدا به معماری هم روی آورد و حضورش در یثرب، به تولد طفل نوپای معماری اسلامی انجامید. استاد کریم پیرنیا در کتاب خود با اشاره به رشد الگوبرداری از معماری مسجد و خانه پیامبر در شکوفایی معماری اسلامی نوشته است: "خانه پیامبر که بعد از رحلتش محل عبادت شده بود، به تدریج به صورت الگوی اصلی همه مساجد اسلام درآمد." این درحالی است که بعدها، معماری اسلامی با هنر یونانیان و معماران بیزانس در هم آمیخت و به غنای زیباشناسی درآمد؛ غنایی که بعدها در بسیاری از همین سرزمین ها، شاهکارهایی از معماری اسلامی برجانهاد. این یادگارها در ایران کم تعداد نیستند؛ مسجد کبود، مسجد امیرچخماق، مسجد جامع اصفهان، مسجد لطفعلی خان و ...

یثرب که روزگاری در کنار مکه یکی از شهرهای مهم عربستان بود، همزمان با هجرت پیامبر اکرم به آن، به یکی از بزرگترین شهرهای دنیای آن روز بدل شد و حضور مسلمانان باعث شد بسیاری از یادگاری های معماری اسلامی در شهر پیامبر ساخته شوند.

اگرچه حضرت محمد (ص) در مکه مکرمه به دنیا آمد و در نزدیکی همین شهر به پیام وحی را شنید اما پس از سال ها فشار و مخالفت مشرکان، به سوی شهری هجرت کرد که بعدها به یکی از مهم ترین پایگاه های میراث تاریخ اسلام بدل شد. یثرب آن زمان یک نقش کلیدی داشت؛ از سویی پناه دهنده دین تازه و پیامبری ۴۰ ساله بود و از سوی دیگر در راس حکومتی قرار گرفته بود که بر مبنای دین وحدانی ساخته شده بود و باید الهی و روحانی باقی می ماند.

اصغر قائدان، دکترای تاریخ اسلام و استاد دانشگاه درباره ویژگی های معماری مساجد مدینه گفت: پیامبر خدا (ص) در نخستین روز ورود به مدینه به ساختن مسجدی پرداخت که نخستین تجربه جمعی اعراب در معماری بود. حضرت رسول (ص) در حقیقت طراح مسجد و به عبارتی ناظر و همکار در معماری آن محسوب می شوند، زیرا ایشان با دستان مبارک خود، خطی بر روی زمین به صورت مستطیل کشیدند و حد مسجد را تعیین کردند. با یک نیزه و یک خط به تقسیم زمین به مکانی برای زیستن (خانه اش در کنار مسجد) و فضایی برای نیایش به تعبیری، زندگی مادی و معنوی را با هم توأم ساخت و دین و دنیا را با هم مرتبط کرد و مرکزیتی مقدس برای برپایی و شکل گیری شهری اسلامی و مذهبی فراهم ساخت.

به گفته او، با ساختن مسجد النبی، شهر مدینه تحولی عظیم یافت به طوری که علاوه بر پیدایی یک کانون اجتماع و حضور گسترده عبادی برای مردم، هر یک از مهاجران از مردم مکه، در کنار مسجد، خانه ای برای سکونت خود بنا کردند و پس از مدت کوتاهی، ده ها خانه در کنار و اطراف مسجدالنبی برپا شد.

قائدان با اشاره به این که خانه پیامبر خدا، نخستین خانه و معیاری برای ساخت دیگر خانه های مدینه بوده است، افزود: آن حضرت پس از سکونت در منزل "ابو ایوب انصاری" به احداث مسجد پرداختند و در کنار آن، خانه ای برای خود ساختند. خانه رهبر دینی، که با استقبال باشکوه مردم وارد این سرزمین گردیده، باید به گونه ای طراحی شود که بتواند بخش هایی از وظایف رهبری را، علاوه بر وظایف مربوط به زندگی مادّی، در آن انجام دهد تا هم برای جامعه و هم برای خانواده اش کاربرد داشته باشد. بر ما چندان روشن نیست که معماریِ این خانه، متأثر از نوع معماری مردم مکه بوده یا نه اما مسلم است که به لحاظ مصالح ساختمانی با معماری مکه به کلی متفاوت بوده است.

این استاد تاریخ اسلام افزود: در معماریِ مکه، آنچه بیش تر نمود می یافت، استفاده از خِشت و گِل در سقف و استحکام بنا از نظر استفاده از سنگ و مصالحِ محکم بود که براساس وضعیت اقلیمیِ مکه به سبب باران های سیل آسا و گرمای طاقت فرسا بود، اما در مدینه، به دلیل داشتن هوای نسبتاً مطبوع و بارش باران کم و به ویژه غنی بودن این سرزمین از نخل خرما و چوب، مصالح بیشتر خانه ها و معماری آن ها را چوب تشکیل می داد که در سقف ها به کار می رفت.

در طول ۱۴ قرن اخیر، معماری مدینه به عنوان مهم ترین شهر مسلمانان جهان بعد از مکه، پا به پای این شهر رشد و گسترش داشته اما همواره، ساخته ها و سازه های این شهر میزان و معیار معماری اسلامی بوده اند. اکنون مدینه النبی، با معماری شاخص مساجدش که برخی حتی به دست خود پیامبر ساخته شده اند مشهور است؛ خاصه مسجد قبا، مسجد شجره و مسجد النبی.