تحیلی بر خانه‌های تاریخی بندر کُنگ

کتاب پژوهشی با عنوان "خانه‌های تاریخی بندر کُنگ" اثر دکتر شیوا آراسته به چاپ رسید.

"خانه‌های تاریخی بندر کُنگ" عنوان کتابی است که توسط دکتر شیوا آراسته تألیف شده است و با حمایت سازمان عمران و بهسازی شهری به چاپ رسیده است.

شرکت بازآفرینی شهری ایران در راستای شناخت و تبیین اندیشه ایران شهری به انتشار مجموعه کتاب‌هایی با عنوان "بازخوانی اندیشه ایران شهری" پرداخته است. در این مجموعه تلاش خواهد شد تا از منظرهای گوناگونی هویت ارزشمند ایرانی که قرن‌هاست در بستر جغرافیا، تاریخ و فرهنگ این سرزمین استمرار یافته مستندسازی و به تصویر کشیده شود.

یکی از عرصه‌های تجلی هویت ایرانی، معماری بناهاست که بازنمود کالبدی شیوه زندگی ایرانیان به شمار می‌رود.

معماری پیونددهنده مؤلفه‌های گوناگون فرهنگی، اقلیمی، مذهبی، تکنیکی و… است که در بسترهای زمانی مختلف به شیوه‌های گوناگون تجلی پیدا کرده و حاوی اطلاعات ارزشمندی در مورد زندگی مردم است. از این رو شناخت ویژگی‌های معماری گستره ایران شهری می‌تواند به فهم کامل‌تری از این اندیشه یاری رساند. کتاب حاضر شامل اطلاعات، تصاویر و نقشه‌هایی است که معماری ارزشمند خانه‌های مسکونی در بندر کنگ، واقع در استان هرمزگان را مستند ساخته است.

در مقدمه این کتاب آمده است: بافت تاریخی شهرها بخش مهمی از هویت فردی و اجتماعی ساکنان آن‌ها و بستری برای زنده ماندن و تداوم تاریخ و فرهنگ ملت‌هاست که بی‌توجهی و تخریب آن خسارات جبران‌ناپذیری در تمامی عرصه‌ها برای هر سرزمین به دنبال خواهد داشت. از این رو، حفظ و حراست از این میراث گران‌بها وظیفه بسیار مهمی است که در تمام دوره‌ها باید سرلوحه‌ی کار دولت‌ها قرار گیرد.

بندر تاریخی کنگ در حاشیه‌ی خلیج فارس یکی از ارزشمندترین هسته‌های شکل‌گیری زندگی جمعی در ایران به شمار می‌رود. قدمت این هسته‌ی تاریخی به بیش از ۳۰۰۰ سال می‌رسد و در طول تاریخ بارها دچار تخریب و احیای مجدد شده است. آنچه امروز از این هسته تاریخی به جای مانده بندری زیبا با معماری منحصر به فرد است که با وجود تمام آسیب‌های وارد آمده بر آن در طول تاریخ، انسجام و هویت بافت تاریخی آن حفظ شده و مانند نگینی در حاشیه خلیج فارس خودنمایی می‌کند. منحصر به فرد بودن این شهر در میان شهرهای جنوبی ایران به دلیل انسجام و یکپارچگی کامل بافت تاریخی آن است که خوشبختانه از گزند تخریب و نوسازی‌های امروزی، که رویکردی متداول در مدیریت شهری معاصر است، در امان مانده است.

این بافت تاریخی منسجم و یکپارچه با عناصر شاخصی مانند بادگیرهای قدیمی و کوچه‌های باریک و سایه انداز، که یادآور شهرهای سنتی ایرانی است، علاوه بر ارزش‌های فرهنگی که در سیمای کلی خود دارد و نیز سرزندگی و شادابی‌ای که در آن دیده می‌شود، دربرگیرنده‌ی دانه‌های معماری ارزشمندی است که هر یک راوی داستانی از تاریخ و سرگذشت این مرز و بوم است. نتایج مطالعات میدانی در خصوص معماری این بندر تاریخی نشان می‌دهد که بیش از ۲۸۰ خانه‌ی تاریخی در این بافت وجود دارد که در این میان، بالغ بر ۷۰ خانه ارزش ثبت در فهرست آثار تاریخی کشور را دارند. این موضوع در نوع خود نشان از بی‌نظیر بودن شرایط کالبدی این بافت تاریخی دارد که می‌تواند تصویری حقیقی از الگوی شهرسازی ایرانی و معماری خانه‌های نواحی جنوبی کشور ایران ارائه نماید.

همچنین، بالغ بر ۳۰۰ بادگیر در این شهر تاریخی هنوز سالم و پابرجا باقی مانده‌اند که باعث تمایز و منحصر به فرد بودن این بافت نسبت به سایر شهرهای تاریخی کوچک شده است. به راستی پس از یزد می‌توان بندر کنگ را شهر بادگیرها دانست، بادگیرهایی که در دورنمای کلی این شهر به عنوان عنصری نمادین از معماری ایرانی در کنار مناره‌های مساجد این شهر و درختان نخل استوار آن جلوه‌ای بی‌نظیر از شهرسازی ایرانی را به تصویر می‌کشند.

قدم زدن در محدوده‌ی بافت تاریخی این شهر حس دلپذیری از کیفیات محیطی "شهر خوب" را عینیت می‌بخشد. توجه به "اصول اقلیمی و آسایش حرارتی" که در ساختار شهری و معماری آن به خوبی رعایت شده است؛ "خوانایی ساخت شهر" که در آن ارتباط بصری با اطراف، وضوح الگوی معابر و تسلسل خاطره انگیز به روشنی قابل درک است؛ "کالبد شهر" که در بردارنده ی ویژگی‌های جذاب بصری و کیفی مانند ارتباط با زمینه و محیط اطراف، تعادل توده و فضا، خط آسمان مطلوب و لبه‌ها و جداره‌های با کیفیت است؛ و "سرزندگی و حیات" در شهر که ناشی از تداوم زندگی و فعالیت‌های زندگی بخش ساکنین در محیط بافت است از دیگر خصوصیات این بندر تاریخی است. همچنین به‌واسطه‌ی استفاده از رنگ‌های حیات بخش طبیعت: قرمز، سبز، زرد و سرخابی، "شادی و شعف" هم در کالبد شهر و هم در پوشش ساکنین بافت تاریخی دیده می‌شود.

 در بخشی از دیباچه کتاب به قلم دکتر شیوا آراسته آمده است: “آنچه در این کتاب به معرفی آن پرداخته‌ایم بخشی از میراث گران‌بهای این بندر تاریخی است که در حین مطالعات تهیه شده و پیش درآمدی ست بر کتابی حاوی تحلیل بافت و معماری بندر کنگ که در آینده‌ای نزدیک منتشر خواهم کرد. هدف از انتشار این کتاب آشنایی متخصصان حوزه معماری و شهر، دانشجویان معماری و مدیران این حوزه با معماری تاریخی این بندر است.”

پس از بازدید و بررسی میدانی محدوده تاریخی کنگ، بیش از ۲۰۰ خانه قدیمی در بافت شناسایی شد که با ارزیابی کیفی، تعداد ۷۵ خانه تاریخی ارزشمند در بافت نشانه گذاری و موقعیت جغرافیایی آن در نقشه محدوده‌ی بافت ثبت شد. معیار این بررسی و ثبت دانه‌های ارزشمند، حضور عناصر معماری سنتی کنگ در کالبد خانه و نیز صورت نگرفتن دخل و تصرف‌های ساختمانی در دوران معاصر بود.

آنچه در این کتاب ارائه شده اسناد تصویری و نقشه‌های ۱۲ خانه ارزشمند است که می‌تواند روایتگر معماری اصیل و با هویت این بندر تاریخی باشد.