مسجد گوهرشاد مشهد وسیعترین مسجد موجود در مجموعه بناهای آستان قدس رضوی است و صحن آن با ۲۸۵۰ مترمربع مساحت از نظر قدمت کهنترین صحنی است که در جنوب حرم مطهر امام رضا (ع) احداث شده است.
هرچند روزگاری تیمور گورکانی از کشتهها، پشته میساخت، اما فرزند او، شاهرخ، در مدت ۴۳ سال حکومت خود، نظم و آرامش را گسترد و تا آدمی هست و تاریخ به یاد میآورد، از او به عنوان فردی دوستدار علم و هنر نام میبرند. این ویژگی فقط مخصوص او نبود و همسر و فرزندانش نیز در هنرپروری مشهور زمانه خود و بعد از خود شدند. در این میان نمیتوان از نام پرآوازه گوهرشاد، همسر شاهرخ تیموری به آسانی گذشت؛ زنی فرهیخته که نذر کرده بود گردنبند الماس نشانش را خرج مسجدی کند که در سایه امام رضا (ع) بنا شود. او این گردنبند را به بازرگانی ایرانی فروخت و هزینه ساخت مسجد را از دارایی خود فراهم کرد. آن هم زمانی که تنها ۳۲ سال داشت.
اسم گوهرشاد در دو جا با کاشی معرق نگاشته شدهاست: یکی در قسمت بالای در نقرهای که به دارالسیاده میرود و دیگری بر کتیبه ایوان مقصوره که به خط زیبای شاهزاده بایسنقر است. بایسنقر، فرزند گوهرشاد و شاهرخ، که توجه به هنر را از پدر و مادر خود به ارث برده بود، در خط ثلث، استاد بود و این کتیبه را در سن ۲۰ سالگی نوشته است.
مسجد گوهرشاد مشهد، وسیعترین مسجد موجود در مجموعه بناهای آستان قدس رضوی است و صحن آن با ۲۸۵۰ مترمربع مساحت از نظر قدمت، کهنترین صحنی است که در جنوب حرم مطهر امام رضا علیه السلام احداث شده و به رواقهای دارالسیاده و دار الحفاظ متصل است.
این مسجد که قدمت آن به قرن نهم هجری بازمیگردد، به دست قوامالدین شیرازی، با بهکارگیری سبک معماری دوران تیموری ساخته شد و بعدتر در اثر بلایای طبیعی و غیرطبیعی، آسیبهایی دید و مورد مرمت قرار گرفت. از جمله در عهد صفویه که مسجد از حمله ازبکان سخت آسیب دیده بود و در دوران شاه عباس صفوی تعمیر شد. همچنین در زمین لرزه سال ۱۰۸۴، ایوان مقصوره صدماتی دید که بازسازی شد.
از مرمتهای دیگر مسجد پس از گلولهباران روسها در سال ۱۳۳۰ هجری قمری بود که به صدمه دیدن گنبد و ایوانهای مسجد منجر گردید که در سال ۱۳۳۹ هجری قمری گنبد و ایوان مقصوره و ایوانهای شرقی و غربی مسجد مرمت شدند. گنبد ایوان مقصوره، در سال ۱۳۳۹هجری شمسی برای مرمت اساسی تخریب شد و ساخت مجدد آن توسط معماران ایرانی و زیر نظر مهندس عباس آفرنده و با رعایت همان ویژگیهای گذشته و حفظ مشخصات اصلی آغاز شد و در سال ۱۳۴۱هجری شمسی خاتمه یافت که در همان زمان نیز سنگهای ازاره داخل ایوان مقصوره تعویض و کف ایوان با سنگهای مرمر مفروش شد.
این مسجد از حیث بنا و کاشیکاری ممتاز است و تمام در و دیوارهای آن مزین به اسماء جلاله، آیات قرآنی، احادیث شریفه، اشعار و مدح و ثنای ائمه اطهار علیهمالسلام است که با خطهای ثلث، نسخ، نستعلیق، کوفی و بنایی خطاطان بزرگ همچون بایسنقر و امامی اصفهانی ترقیم یافته است.
مسجد جامع گوهرشاد، دارای چهار ایوان با سردرهای مرتفع است که به قرینه در وسط چهار ضلع مجموعه مسجد بنا شده است. بزرگترین آنها ایوان مقصوره نام دارد که در ضلع جنوبی (قبله) صحن واقع است. این مهمترین ایوانِ مسجد حدود ۵۰۰ مترمربع مساحت، ۳۷ متر طول و ۵/۲۵ متر ارتفاع، از مهمترین ایوانهای مسجدهای ایرانی است که هنرهای گوناگون در آن به کار رفته است. کتیبه بایسنقر در این ایوان است که تاریخ بنای مسجد بر کاشی معرق، در آن نوشته شده است. محراب مسجد در میانِ ایوان جای دارد که یکپارچه از سنگ مرمر ساخته شده و کتیبهای در میان مقرنس کاریهای آن نیز وجود دارد. همچنین گنبد مسجد بر بالای این ایوان است. این گنبد ۴۱ متر بلندی دارد و سطح خارجی آن با آجر لعابدار و یک کتیبه با خط کوفی تزئین شده است. در دو طرف این ایوان، دو مناره هر کدام به ارتفاع ۴۳ متر ساخته شده و دارای کتیبههایی است. این منارهها از روی زمین شروع میشوند و پیوسته به ایوان مقصوره بالا میروند و به شکل گلدسته در میآیند.
در منتهی الیه سمت راست محراب، منبر صاحب الزمان (صاحب شاه) قرار دارد که منبری مرتفع و قدیمی است که در زمان فتحعلی شاه قاجار توسط استاد محمد خراسانی و به شیوه منبت کاری از چوب گلابی و گردو و بدون میخ فلزی ساخته شده و در سال ۱۳۲۰ هجری شمسی به وسیله حیدر نیکنام گلپایگانی مرمت گردیده است.
گوهرشاد که نام خود را با این بنا در دل تاریخ، جاودانه کرد، در سن ۸۱ سالگی و بر اثر وسوسه جمعی به دستور میرزا سلطان ابوسعید تیموری، برادرزاده همسرش در هرات به قتل رسید و پیکرش در هرات و در مدرسه گوهرشاد که خود آن را ساخته بود، کنار مزار شوهرش به خاک سپرده شد. بعدها پسرش، میرزا بایسنقر هم در این مدرسه دفن شد.
منبع : سرویس معماری هنرآنلاین
تذکر : استفاده از مطالب وب سایت ستاوین ( شبکه هنر و معماری ستاوین ) فقط با ذکر منبع و لینک بلامانع است . کلیه حقوق، محتوا و طراحی سایت متعلق به وب سایت ستاوین میباشد. در غیر این صورت مراتب از طریق مراجع قانونی پیگیری خواهد شد .
دوستان و همراهان عزیز ستاوین ( شبکه هنر و معماری ستاوین ) ، با نظرات و پیشنهادات سازنده خود ما را در ارائه هر چه بهتر مطالب و اهداف مان، که همانا ارتقا جایگاه و فرهنگ معماری می باشد ، یاری کنید . منتظر دیدگاه های شما عزیزان هستیم . . .
گردآوری شده توسط تحریریه ستاوین